A. C. 217.]

placebat prodire, et favore superante auctoritas tamen rogationi deerat. Unus inventus est suasor legis C. 9 Terentius Varro, qui priore anno prætor fuerat, loco non humili solum sed etiam sordido ortus. Patrem 10 lanium fuisse ferunt, ipsum institorem mercis, filioque hoc ipso in servilia ejus artis ministeria usum. Is (26) juvenis, ut primum ex eo genere quæstus pecunia a patre relicta animos ad spem liberalioris fortunæ fecit, togaque et forum placuere, proclamando pro sordidis hominibus causisque adversus rem et famam bonorum primum in notitiam populi deinde ad honores pervenit: quæsturaque et duabus ædilitatibus-plebeia et curuli— postremo et prætura perfunctus jam ad consulatus spem quum adtolleret animos, haud parum callide auram favoris popularis ex dictatoria invidia petit scitique plebis unus gratiam tulit. Omnes eam rogationem 2 quique Romæ quique in exercitu erant-æqui atque iniqui-præter ipsum dictatorem in contumeliam ejus latam acceperunt: ipse, qua gravitate animi criminantes se ad multitudinem inimicos tulerat, eadem et populi in se sævientem injuriam tulit, acceptisque in ipso itinere litteris senatus consulti de æquato imperio, satis fidens, haudquaquam cum imperii jure artem imperandi æquatam, cumque invicto a civibus hostibusque animo ad exercitum rediit.

Minucius vero quum jam ante vix tolerabilis fuisset (27) secundis rebus ac favore vulgi, tum utique immodice immodesteque non Hannibale magis victo ab se quam Q. Fabio gloriari: illum in rebus asperis unicum ducem ac parem quæsitum Hannibali, majorem minori, dictatorem magistro equitum, quod nulla memoria habeat annalium, jussu populi æquatum in eadem civitate, in qua magistri equitum virgas ac secures dictatoris tre

[A. C. 217. mere atque horrere soliti sint: tantum suam felicitatem virtutemque enituisse: ergo sequuturum quoque se fortunam suam, si dictator in cunctatione ac segnitie 2 deorum hominumque judicio damnata perstaret. Itaque quo die primum congressus est cum Q. Fabio, statuendum omnium primum ait esse, quem ad modum imperio æquato utantur: se optimum ducere aut diebus alternis aut, si majora intervalla placerent, partitis temporibus alterius summum jus imperiumque esse, ut par hosti non solum consilio sed viribus etiam esset, 3 si quam occasionem rei gerendæ habuisset. Q. Fabio haudquaquam id placere: omnia fortunam enim habituram, quæcumque temeritas college habuisset: sibi communicatum cum illo non ademptum imperium esse : itaque se numquam volentem parte qua posset rerum consilio gerendarum cessurum, nec se tempora aut dies imperii cum eo, exercitum divisurum, suisque consiliis, quoniam omnia non liceret, quæ posset servaturum. 4 Ita obtinuit ut legiones, sicut consulibus mos esset, inter se dividerent: prima et quarta Minucio, secunda et tertia Fabio evenerunt: item equites pari numero sociûmque et Latini nominis auxilia diviserunt: castris se quoque separari magister equitum voluit.

(28) Duplex inde Hannibali gaudium fuit:-neque enim quicquam eorum, quæ apud hostes agerentur, eum fallebat et perfugis multa indicantibus et per suos explorantem: nam et liberam Minucii temeritatem se suo modo captaturum et sollertiæ Fabii dimidium vi2 rium decessisse. Tumulus erat inter castra Minucii et Pœnorum, quem qui occupasset, haud dubie iniquiorem 8 erat hosti locum facturus. Eum non tam capere sine certamine volebat Hannibal, quamquam id operæ pretium erat, quam causam certaminis cum Minucio, quem

A. C. 217.] semper occursurum ad obsistendum satis sciebat, contrahere. Ager omnis medius erat prima specie inutilis 4 insidiatori, quia non modo silvestre quicquam sed ne vepribus quidem vestitum habebat, re ipsa natus tegendis insidiis eo magis, quod in nuda valle nulla talis fraus timeri poterat: et erant in anfractibus cavæ rupes, ut quædam earum ducenos armatos possent capere. In has latebras, quot quemque locum apte 5 insidere poterant, quinque millia conduntur peditum equitumque: necubi tamen aut motus alicujus temere egressi aut fulgor armorum fraudem in valle tam aperta detegeret, missis paucis prima luce ad capiendum quem ante diximus tumulum avertit oculos hostium.

Primo 6 statim conspectu contempta paucitas, ac sibi quisque deposcere pellendos inde hostes ad locum capiendum. Dux ipse inter stolidissimos ferocissimosque ad arma 7 vocat, et vanis animis et minis increpat hostem: principio levem armaturam dimittit, deinde conserto agmine mittit equites, postremo, quum hostibus quoque subsidia mitti videret, instructis legionibus procedit. Et Han- 8 nibal laborantibus suis alia atque alia ut crescente certamine mittens auxilia peditum equitumque jam justam expleverat aciem, ac totis utrimque viribus certatur. Prima levis armatura Romanorum, præoccupatum 9 inferiore loco succedens tumulum, pulsa detrusaque terrorem in succedentem intulit equitem et ad signa legionum refugit. Peditum acies inter perculsos im- 10 pavida sola erat videbaturque, si justa ac si recta pugna esset, haudquaquam impar futura: tantum animorum fecerat prospere ante paucos dies res gesta. Sed exorti 11 repente insidiatores eum tumultum terroremque in latera utrimque ab tergoque incursantes fecerunt, ut neque animus ad pugnam neque ad fugam spes cuiquam

(29) superesset.

[A. C. 217.

Tum Fabius primo clamore paventium audito, dein conspecta procul turbata acie, “Ita est” inquit, non celerius quam timui deprendit fortuna temeritatem: Fabio æquatus imperio Hannibalem et 2 virtute et fortuna superiorem videt. Sed aliud jurgandi succensendique tempus erit: nunc signa extra vallum proferte: victoriam hosti extorqueamus, con3 fessionem erroris civibus." Jam magna ex parte cæsis aliis aliis circumspectantibus fugam Fabiana se acies repente velut cœlo dimissa ad auxilium ostendit: itaque, priusquam ad conjectum teli veniret aut manum consereret, et suos a fuga effusa et ab nimis feroci pugna hostes continuit: qui solutis ordinibus vage dissipati erant, undique confugerunt ad integram aciem, qui plures simul terga dederant, conversi in hostem volventesque orbem nunc sensim referre pedem nunc conglobati restare ac jam prope una acies facta erat victi atque integri exercitus inferebantque signa in hostem, quum Poenus receptui cecinit, palam ferente Hannibale ab se Minucium, se ab Fabio victum.

4 Ita per variam fortunam diei majore parte exacta quum in castra reditum esset, Minucius convocatis militibus Sæpe ego" inquit audivi, milites, eum primum esse virum, qui ipse consulat quid in rem sit, secundum eum qui bene monenti obediat: qui nec ipse consulere nec alteri parere sciat, eum extremi ingenii 5 esse. Nobis quoniam prima animi ingeniique negata sors est, secundam ac mediam teneamus et, dum imperare discimus, parere prudenti in animum inducamus. 6 Castra cum Fabio jungamus: ad prætorium ejus signa quum tulerimus, ubi ego eum patrem appellavero, quod beneficio ejus erga nos ac majestate ejus dignum est, vos, milites, eos, quorum vos modo arma dexteræ texe

A. C. 217.] runt, patronos salutabitis, et―si nihil aliud-gratorum certe nobis animorum gloriam dies hic dederit." Signo (30) dato conclamatur inde ut colligantur vasa. Profecti et agmine incedentes dictatoris castra in admirationem et ipsum et omnes qui circa erant converterunt. Ut 2 constituta sunt ante tribunal signa, progressus ante alios magister equitum, quum patrem Fabium appellasset circumfusosque militum ejus totum agmen patronos consalutasset, "Parentibus" inquit "meis, dictator, quibus te modo nomine, quo fando possum, æquavi, vitam tantum debeo, tibi quum meam salutem tum omnium horum: itaque plebei scitum, quo oneratus magis quam honoratus sum, primus antiquo abrogoque et, quod tibi mihique, quod exercitibusque his tuisservato ac conservatori-sit felix, sub imperium auspiciumque tuum redeo et signa hæc legionesque restituo: tu, quæso, placatus me magistri equitum, hos ordines suos quemque tenere jubeas." Tum dextræ interjunctæ 3 militesque concione dimissa ab notis ignotisque benigne atque hospitaliter invitati, lætusque dies ex admodum tristi paulo ante ac prope exsecrabili factus. Romæ, 4 ut est perlata fama rei gestæ, dein litteris non magis ipsorum imperatorum quam vulgo militum ex utroque exercitu adfirmata, pro se quisque Maximum laudibus ad cœlum ferre. Par gloria apud Hannibalem hostesque 5 Pœnos erat, ac tum demum sentire cum Romanis atque in Italia bellum esse: nam biennio ante adeo et duces Romanos et milites spreverant, ut vix cum eadem gente bellum esse crederent, cujus terribilem eam famam a patribus accepissent. Hannibalem quoque ex acie 6 redeuntem dixisse ferunt, tandem eam nubem, quæ sedere in jugis montium solita sit, cum procella imbrem dedisse.