Dialogus den Reden und Betrachtungen der taciteischen Geschichtswerke näher steht als den erzählenden Teilen. Die hierdurch bedingten Unterschiede mufsten sich aber noch erheblich dadurch steigern, dafs der Verfasser des Dialogus geflissentlich in den Spuren eines fremden stilistischen Vorbilds aus früherer Sprachperiode gegangen war, während der der historischen Werke in den Bahnen des eigenen Geschmacks und einer besonders gestalteten modernen Redeweise sich bewegte. Wenn nun gleichwohl die stilistische Verwandtschaft des Dialogus mit den übrigen Werken des Tacitus unverkennbar ist und den zahlreichen Abweichungen eine ebenso beträchtliche Anzahl augenfälliger Übereinstimmungen gegenüber steht, so wird jene Stilverschiedenheit, als das natürliche Ergebnis der verschiedenen Faktoren, die zu so entlegenen Zeiten auf den Schriftsteller eingewirkt haben, nicht mehr im stande sein die Beweiskraft der übrig gebliebenen Ähnlichkeiten aufzuheben, sondern nur noch zu erhöhen. punkt getrennt erscheinen läfst, aber auch noch auf die geschichtlichen Werke sich erstreckt. Dieser Nachweis ist gegründet auf sprachliche Erscheinungen, die mit den der Stilgattung anhaftenden sehr wenig zu thun haben, und läfst erkennen, dafs der Dialogus den früheren historischen Schriften des Tacitus stilistisch erheblich näher steht als den späteren. Weil aber hiernach die stilistischen Unterschiede des Dialogus nicht blofs in der Nachahmung Ciceros und in der Stilgattung, sondern zugleich in der Entwicklung des Schriftstellers begründet waren, so ist auch eine Vergleichung desselben mit den übrigen Schriften unter demselben genetischen Gesichtspunkt zulässig, wie sie im folgenden - einerseits zwischen dem Dialogus und allen andern, andrerseits zwischen ihm und den kleinen Geschichtswerken des Tacitus versucht worden ist. A. Die sprachliche Übereinstimmung des Dialogus mit den Geschichtswerken des Tacitus. I. Phraseologie. 1, 16 probabiles causas afferre 4, 2 contentio in consuetudinem vertit ebenso 6, 14, 9. A. 21, 7 ingenia Britannorum studiis 13, 3, 12 Augusto prompta ac pro- I 1, 18 securior materia (IV 27, 6 quod tum in morem verterat IV 65, 15 iura vetustate in consuetudinem vertuntur 5, 12 societate plurium defendi 5, 24 metus et terror 5, 26 rebus prospere fluentibus 6,6 id non pecuniae, non orbitati datur 6,8 orbi et locupletes 6, 11 totius orbis gratia subnixus 7,8 tueri et defendere 7,8 defendere datur 7, 15 vulgus quoque imperitum et tunicatus hic populus 7, 16 nomine vocare 7,19 requirere ac velut agnoscere 8, 13 sordidius et abiectius nati 8, 20 agunt feruntque cuncta 8, 25 attulisse ad amicitiam (principis) quod non a principe acceperint nec accipi possit 9, 1 carmina et versus 9,20 laus velut in herba vel flore praecerpta ad nullam certam et solidam pervenit frugem 9, 31. 12, 1 nemora et luci 10, 11 ii, quibus natura sua oratorium ingenium denegavit 10, 12 in hac studiorum parte oblectare otium II 52, 11 inter multos societate culpae tutior IV 41, 18 societate culpae invidiam declinavit 14, 49, 17 plures numero tuti A. 32, 8 metus ac terror III 48, 11 cunctis super vota fluentibus 15, 5, 9 nec praesentia prospere fluebant (I, 73, 8 potens pecunia et orbitate 14, 40, 3 orbitate et pecunia insidiis obnoxius 13, 52, 7 valuit pecuniosa orbitate 13, 19, 10 opibus et orbitate Silanae potiri 3, 22, 3 dives atque orbus [13, 6, 18 pecuniosus et gratia sub 12, 60, 4 plenius et uberius 15, 10, 6 diversa ac deteriora 16, 19, 7 sapientium placita ebenso 1, 3, 21; 17, 15; 26, 7. 3, 54, 18. 12, 43, 10 Il 39, 2. III 11, 15 vis ac potestas [G. 24, 12 servos per commercia tradunt G. 16, 6 ne caementorum quidem aut tegularum usus G. 45, 18 (sucinum) rude legitur, informe perfertur 12, 35, 10 rudes et informes saxorum compages 13, 3, 8 ingenium temporis eius auribus accommodatum 15, 42, 2 gemmae et aurum 62, 8 ardor et vis militum A. 8,2 temperavit vim suam ardoremque compescuit 13, 4, 6 formam futuri principatus praescripsit I 31, 11 incipiens adhuc et necdum adulta seditio ebenso 3, 26, 6 G. 45, 32 non modo a libertate sed etiam a servitute degenerant G. 25, 7 disciplina et severitas A. 4, 7 in matris sinu indulgentiaque educatus 6, 45, 21 simulationum falsa in sinu avi perdidicerat A. 9, 8 tempora curarum remissionumque divisa IV 64, 21 sincerus et integer et servitutis oblitus populus ebenso A. 1, 13. 15, 21, 4; 43, 21. JG. 20, 3 nec (infantes) ancillis aut nutricibus delegantur G. 20, 3 dominus (= domini filius) G. 36, 4 modestia ac probitas (G. 31, 15 prodigi alieni, contemptores sui G. 13, 17 expetuntur (principes) legationibus 4, 61, 5 meditatio et labor G. 6, 3 angustum et breve ferrum (6, 4, 3 praecipuus olim circumveniendi Sabini et tunc luendae poenae primus [14, 20, 20 ebenso 14, 8, 24 vicem explere G. 13, 4 pater vel propinqui scuto frameaque iuvenem ornant 3, 75, 4 Ateius principem in civitate locum studiis civilibus assecutus [14, 53, 14 studia, ut sic dixerim, 1 in umbra educata JA. 19, 2 doctus per aliena experi menta 13, 29, 8 magis in oculis vetus mos IV 77, 6 clades in oculis fuit G. 13, 8 adulescentuli-robustiores 11, 5, 1 saevus accusandis reis (G. 12, 11 consilium simul et auctoritas III 75, 15 invidia crimenque [1, 13,6 suffecturi (principi loco) G. 13,3 civitas suffecturum probat (A. 20, 2 Agricola egregiam famam paci circumdedit IV 11, 14 erant qui principatus inanem ei famam circumdarent JIV 85, 12 in acie stare (in eigentlichem Sinne) ebenso 13, 25, 5 37, 37 eloquentia in ore hominum agit 37, 38 secura velle 38, 17 populi otium et senatus tranquillitas 39, 8 debilitatur ac frangitur elo-1 quentia 39, 14 clamore plausuque 39, 18 cum pars Italiae periclitantibus assisteret 40, 10 eloquentia alumna licentiae, quam stulti libertatem vocabant 40, 20 dissensionibus et discordiis 41, 23 modus et temperamentum } II 73, 4 erat in ore famaque Vespasianus II 78, 21. 14, 56, 9 in ore omnium versari 1, 2, 11 tuta quam periculosa malle 3, 67, 8 metus eloquentiam debilitat A. 32, 2 dissensionibus ac discordiis 1 II. Wortgebrauch und Syntax. a) Übereinstimmende Vermeidung und Ersetzung von Wörtern, die bei zeitgenössischen Schriftstellern geläufig sind oder der Wiedererneuerung des klassischen Ausdrucks entsprechen würden.21) 21) Die dem klassischen Sprachgebrauch angehörigen Wörter und Wendungen, die nur im Dialogus, nicht mehr in den späteren Werken des Tacitus vorkommen, sind abgesehen von den unmittelbar durch den Stoff bedingten Ausdrücken folgende: anxietas arbitratus artificium assiduitas auditor bybliotheca causidicus clavus condiscipulus descriptio dicacitas differentia discipulus eruditio facultates genius historia honestas humilitas incus ineptiae inscientia iucunditas lepos lis macies nitor patrocinium perturbatio poeta und Ableit. rhetor rudis salutatio = Besuch schola stilus subsellium tabella tabularium torus = Muskel torrens veternus. accuratus admirabilis amarus argutus aridus augustus commodus cotidianus dulcis effrenatus elinguis forensis fructuosus heroicus improbus |