άλλους τινάς των πρώτων εν αυταίς ταϊς αρχαιρεσίαις, ίν' ύπατος ευθύς χειροτονηθή, φονεύσαι, ουκ ηδυνήθη δέ. ο γαρ 3 Κικέρων προμαθών το επιβούλευμα τη τε γερουσία εμήνυσεν αυτό και κατηγορίας αυτού πολλήν εποιήσατο· επειδή τε ουκ έπεισε σφάς ψηφίσασθαι τι ών ήξίου, ούτε γαρ πιθανά εξηγγελκέναι και δια την εαυτού έχθραν καταψεύδεσθαι των ανδρών υποπτεύθη, εφοβήθη άτε και προσπαρωξυγκώς τον Κατιλίναν,

και ουκ ετόλμησεν απλώς ές την εκκλησίαν εσελθείν 4 ώσπερ είώθει, αλλά τούς τε επιτηδείους συνεπηγάγετο παρεσκευασμένους αμύναι οι ει τι δεινόν γένοιτο, και θώρακα της τε εαυτού ασφαλείας και της εκείνων διαβολής ένεκα, υπό μεν την εσθήτα, παραφαίνων δ' αυτόν εξεπίτηδες, ενεδύσατο. έκ τε και ούν τούτου, και ότι και άλλως φήμη τις εγένετο ότι επιβουλεύεται, και τε δήμος δεινώς ήγανάκτησε και οι συνομωμοκότες το Κατιλίνα φοβηθέντες αυτόν ησύχασαν. και ούτως ύπατοί τε 30 έτεροι ηρέθησαν, και εκείνος ουκέτι λάθρα, ουδε επί τόν Κικέρωνα τούς τε συν αυτώ μόνους, αλλά και επί πάν το κοινόν την επιβουλήν συνίστη. και γαρ της Ρώμης αυτής τούς τε κα- 2 κίστους και καινών αεί ποτε πραγμάτων επιθυμητάς, κάκ των συμμάχων ότι πλείστους, χρεών τε αποκοπάς και γής αναδασμούς, άλλα τε εξ ων μάλιστα δελεάσεις αυτούς ήμελλεν, υπισχνούμενος σφίσι συνήγε. και τούς γε πρώτους αυτών και 3 δυνατωτάτους, ήσαν δέ άλλοι τε και 'Αντώνιος ο ύπατος, και ες αθεμίτων ορκωμοσιών ανάγκην προήγαγε παΐδα γάρ τινα καταθύσας, και επί των σπλάγχνων αυτού τα όρκια ποιήσας, έπειτ' εσπλάγχνευσεν αυτά μετά των άλλων. συνέπραττον δέ 4 αυτώ τα μάλιστα τα μεν εν τη Ρώμη και τε ύπατος και ο Λέντουλος ο Πούπλιος και μετά την υπατείαν εκ της γερουσίας εκπεσών, εστρατήγει δ' όπως την βουλείαν αναλάβη, τα δε εν ταϊς

σθαι] beschlossen sei. - ο γάρ Κι

] . négov] Uber seine Vorsichtsmassregeln vgl. Sall. Cat. 27 u, Cic. in Cat. I, c. 5. - ούκ έπεισε] Am 20. Okt. fasste der Senat allerdings noch keinen entscheidenden Beschluss, wohl aber am 21. Okt. In dieser Sitzung erteilte der Senat den Consuln anumschränkte Vollmacht, für die Sicherheit des Staates zu sorgen (videant consules etc.). Die Komitien waren auf den 28. Okt. festgesetzt, wurden aber, wie es

scheint, von Cicero auf den 4. Nov. vertagt.

C. 30. ύπατοι έτεροι] Decimus Junius Silanus u. L. Licinius Murena.

χρεών αποκοπάς] ταινίας πουας, cf. Sall. C. 21. Cic. Cat. II, c. 8. Cic. Of. ΙΙ, ο. 24. - αθεμίτων ορκωμοσιών] Sall. Cat. 22. - Λέντουλος ] Er war 71 v. Chr. Consul. Da er bei der lectio senatus von den Censoren übergangen war, so verwaltete er jetzt wieder die Prätur, um in den Senat zu gelangen. Lentulus

5 Φαισούλαις, ες ας οι στασιώται αυτού συνελέγοντο, Γάιός τις Μάλλιος, τών τε πολεμικών εμπειρότατος, μετά γάρ των του Σύλλου λοχαγών εστράτευτο, και πολυδαπανώτατος ών: σύμπαντα γούν όσα τότε έκτήσατο, καίπερ πάμπολλα όντα, κακώς

καταναλώσας ετέρων έργων ομοίων επεθύμει. 31 παρασκευαζομένων ούν ταύτα αυτών, μηνύεται τώ Κικέ

ρωνι πρότερα μεν τα εν τω άστει γιγνόμενα διά γραμμάτων τινών, και τον μεν γράψαντα ούκ εδήλου, τώ δε δή Κράσσο και άλλοις τισί των δυνατών εδόθη και επ' αυτούς δόγμα εκυρώθη, 2 ταραχήν τε είναι και ζήτησιν των αιτίων αυτής γενέσθαι. δεύτερα δε τα από της Τυρσηνίδος, και προσεψηφίσαντο τοίς υπάτοις την φυλακήν της τε πόλεως και των όλων αυτής πραγμάτων, καθάπερ ειώθεσαν και γάρ τούτω τώ δόγματι προσεγράφη το διά φροντίδος αυτούς σχεϊν ώστε μηδεμίαν αποτριβήν τώ 3 δημοσίων συμβήναι. γενομένου δε τούτου και φρουράς πολλαχόθι καταστάσης τα μεν εν τω άστει ουκέτ' ενεωτερίσθη, ώστε και επί συκοφαντία τον Κικέρωνα διαβληθήναι, τα δε εκ των

Τυρσηνών αγγελλόμενα τήν τε αιτίαν επιστώσατο και βίας επ' 32 αυτοϊς γραφήν τώ Κατιλίνα παρεσκεύασε. και δς τα μεν πρώτα

και πάνυ αυτήν ετοίμως, ως και από χρηστού του συνειδότος, εδέξατο, και πρός τε την δίκην δήθεν ητοιμάζετο, και το Κικέρωνι αυτώ τηρείν εαυτόν, όπως δή μη φύγη που, παρεδίδου. 2 μή προσδεξαμένου δε εκείνου την φρουράς αυτού, παρά τω Μετέλλω το στρατηγώ την δίαιταν εκουσίως έποιείτο, ίν' ως ήκιστα υποπτευθή νεωτερίζειν τι, μέχρις άν και εκ των αυτό3 θεν συνωμοτών ισχυρόν τι προσλάβη. ώς δ' ουδέν οι προεχώρει,

ό τε γαρ 'Αντώνιος φοβηθείς υπεστέλλετο και ο Λέντουλος

ist auch zu beachten als Stiefvater des M. Antonius, cf. Cic. Phil. II, 8 18. Φαισούλαις] F&sula (= Fiesoli?) nicht weit von Florenz. Μάλλιος] Sall. Cat. 27. Cic. Cat. II, 8 20.

C. 31. το δε Κράσσω] diese Erzählung sowie die Reihenfolge der Begebenheiten stimmt überein mit Plut. Cic. 15. Mit Crassus erschienen zugleich bei Cicero auch M. Marcellus und Metellus Scipio. ταραχήν είναι] tumultum (esse) decernere, cf. Cic. Phil. V $ 31. από της Τυρσηνίδος] Es ist wahr

scheinlich das Schreiben aus Fäsulä gemeint, welches der Senator L. Sänius vorlas, C. Manlium arma cepisse cum magna multitudine a. d. VI Kal. Novembris. Sall. Cat. 30. Cic. I $ 7. - προσεψηφίσαντο] vgl.

. I $. Sall. Cat. 29. φρουράς] Sall. 30 Romae per totam urbem vigiliae habebantur eisque minores magistratus (cf. zu Liv. 39, 14) praeerant. - βίας γραφήν] Sall. c. 36. .

. C. 32. lege Plautia (de vi) interrogatus erat a L. (Aemilio) Paulo. Vgl. Cic. I § 19. παρεδίδου] er erbot sich zur freien Haft. ες

ήκιστα δραστήριος ήν, προείπεν αυτοίς νυκτός ές οικίαν τινα συλλεγήναι, και λαθών τον Μέτελλον ήλθε τε προς αυτούς και επετίμησε σφίσιν επί τε τη ατολμία και επί τη μαλακία. και 4 τούτου διεξελθών όσα τε πείσoιντο φωραθέντες και όσων τεύξoιντο κατορθώσαντες, ούτως αυτούς και επέρρωσε και παρώξυνεν ώσθ' υποσχέσθαι δύο τινάς ές τε την του Κικέρωνος οικίαν άμα τη ημέρα εσάξειν κανταύθα αυτόν φονεύσειν. ως δέ 33 και τούτο προεμηνύθη, ο γάρ Κικέρων πολύ δυνάμενος, συχνούς τε εκ των συνηγορημάτων τους μεν οικειούμενος, τους δε εκφοβών, πολλούς τους διαγγέλλοντάς οι τα τοιαύτα έσχε, μεταστήναι η γερουσία τον Κατιλίναν εψηφίσατο. και δς ασμένως 2 τε επί τη προφάσει ταύτη εξεχώρησε, και προς τας Φαισούλας ελθών τόν τε πόλεμον άντικρυς ανείλετο, και το όνομα και την σκευής των υπάτων λαβών και τους προσυνειλεγμένους υπό του Μαλλίου συνεκρότει, κάν τούτω και άλλους τινάς, πρώτον μεν εκ των ελευθέρων, έπειτα δε και εκ των δούλων, προσεποιείτο. όθενπερ και οι Ρωμαίοι τήν τε βίαν αυτού κατεψη- 3 φίσαντο, και τον Αντώνιον ες τον πόλεμον, αγνοούντες που την συνωμοσίαν σφών, έστειλαν, αυτοί τε την εσθήτα μετέβαλον. και δια ταύτα και ο Κικέρων κατά χώραν έμεινεν. ειλήχει γαρ. 4 της Μακεδονίας άρξαι, ούτε δέ ες εκείνην, τω γαρ συνάρχοντι αυτής διά την περί τας δίκας σπουδήν εξέστη, ούτε ες την Γαλατίαν την πλησίον, ήν άντέλαβε, δια τα παρόντα εξήλασεν, αλλ' αυτός μεν την πόλιν διά φυλακής εποιήσατο, ές δε την Γαλατίαν τον Μέτελλον, όπως μη και ο Κατιλίνας αυτήν σφετερίσηται, έπεμψεν.

οικίαν τινά] des M. Porcius Laca in der Nacht vom 6./7. Nov. oder nach Mommsens Berechnung vom 5./6. Nov. (nox superior bei Cic. Cat. I, 1), so dass der Mordversuch in die folgende Nacht 6./7. Nov. fiele. δύο τινάς] Sall. 28. άμα τη ημέρα] Nach Mommsens Annahme liegt hier ein Missverständnis des Dio u. Sallust vor herbeigeführt durch die dunkle Ausdrucksweise des Cicero selbst, vgl. p. Sulla 8 52, in Cat.Ι8 9. ΙΙ 8 13.

C. 33. τους δε εκφοβών] davon berichtet Sallust nichts.

μεταστήναι] urbe excedere. Ist der Ausdruck εψηφίσατο gerechtfertigt ?

Die Senatssitzung u. somit die I. Rede Ciceros gegen Cat. (im Senat) fällt nach Mommsen auf den 7. Νον. συνεκρότει] τη μηum cogere coepit (Impf.). την βίαν] Sall. Cat. 36 senatus Catilinam et Manlium hostis iudicat. την εσθήτα μετέβαλον] Von einem solchen Beschluss erwähnt Sall, nichts.

δια την περί τας δίκας σπουδήν] Beachte den von Cic.s Angabe abweichenden Grund. Möglich, dass dies der äussere Grund war, den inneren Grund, Antonius von der Verschwörung abzuziehen, konnte Cicero offiziell nicht angeben. Μέτελλον] Q. Metellus Celer, cf. Sall, Cat. 30.

34 και εν καιρώ γε ες τα μάλιστα τους Ρωμαίοις κατέμεινε.

παρασκευαζομένου γάρ του Λεντούλου καταπρήσαί τε το άστυ και σφαγάς εργάσασθαι μετά τε των άλλων των συνομωμοκότων και μετά 'Αλλοβρίγων, ούς κατά πρεσβείαν παρόντας ανέπεισε 2 συμφρονήσαί τε αυτώ ... και συλλαβών τους επ' αυτήν στα

λέντας ές τε το βουλευτήριον μετά των γραμμάτων εσήγαγε, και άδειαν αύτοϊς δούς πάσαν ούτω την συνωμοσίαν ήλεγξε. κάκ τούτου ο Λέντουλος απειπείν την στρατηγίαν υπό της γερουσίας αναγκασθείς έν φρουρά μετά των άλλων των συλ3 ληφθέντων εγένετο, και οι λοιποί ανεζητούντο. και ταύτα και τώ δήμω ομοίως ήρεσε, και μάλιστ' επειδή, του Κικέρωνος δημηγορούντός τι περί αυτών, το άγαλμα τo του Διός ές τε το Καπιτώλιον παρ' αυτόν τον καιρόν της εκκλησίας ανιδρύθη, και κατά την υφήγησιν των μάντεων πρός τε τάς ανατολάς 4 και προς την αγοράν βλέπον ανετέθη, επειδή γαρ εκείνοι τε συνωμοσίαν τινα εξελεγχθήσεσθαι εκ της του αγάλματος στάσεως ειρήκεσαν, και η ανάθεσις αυτού τοΐς φωραθεϊσι συνέβαινε, τό τε θείον εμεγάλυνον και τους την αιτίαν λαβόντας

δι' οργής μάλλον εποιούντο. 35 διήλθε μεν ουν λόγος ότι και ο Κράσσος εν αυτούς είη, και

τούτο και των συλληφθέντων τις εμήνυσεν, ου μέντοι πολλοί επίστευσαν οι μεν γαρ αρχήν ουδ' ήξίουν τοιούτό τι ες αυτόν 2 υποπτεύειν, οι δε και εκ των υπαιτίων υπετόπουν αυτό, όπως βοηθείας τινός δια τούτο παρ' αυτού, ότι πλείστον εδύνατο, τύχωσι, λογοποιείσθαι. ει δ' ούν τισι και πιστόν έδόκει είναι, αλλ' ούτι γε εδικαίουν άνδρα τε εν τοίς πρώτους σφών όντα 3 απολέσαι και την πόλιν επί πλείον έκταράξαι. ώστε τούτο μεν παντελώς διέπεσε: παρασκευαζομένων δε δή πολλών και δούλων και ελευθέρων, των μεν υπό δέους, των δε και οίκτο του τε Λεντούλου και των άλλων, εξαρπάσαι πάντας αυτούς, όπως μη αποθάνωσι, προπυθόμενος τούθ' ο Κικέρων τό τε Καπιτώ4 λιον και την αγοράν της νυκτός φρουρά προκατέσχε, καί τινα παρα του δαιμονίου χρηστην ελπίδα άμα τη έω λαβών, ότι ιερών εν τη οικία αυτού υπό των αειπαρθένων υπέρ του δήμου

C. 34. δημηγορούντος] die dritte Catilinarische Rede. Warum erwähnt das wunderbare Zusammentreffen der Ereignisse Cicero u. Dio, nicht aber Sallust? — diopyñs

μάλλον έπoιoύντο] die Umstimmung des Volkes erwähnt auch Sallust, vgl. c. 48 mit c. 36.

C. 36. ο Κράσσος] vgl. Sall. Cat.

ποιηθέντων το πύρ επί μακρότατον παρά το είκός ήρθη, τον μεν δήμον τοίς στρατηγούς όρκώσαι ες τον κατάλογον, ει δή τις χρεία στρατιωτών γένοιτο, εκέλευσεν, αυτός δε εν τούτω την βουλήν ήθροισε, και σφάς συνταράξας τε και εκφοβήσας έπεισε θάνατον των συνειλημμένων καταγνώναι. εγένοντο μεν γαρ 36 αμφίβολοι, και παρ' ολίγον αυτούς απέλυσαν. ο γάρ Καίσαρ, πάντων των προ αυτού ψηφισαμένων αποθανείν σφάς, γνώμην έδωκε δήσαί τε αυτούς και ες πόλεις άλλους άλλη καταθέσθαι, των ουσιών εστερημένους, επί τω μήτε περί αδείας έτι αυτών 2 χρηματισθήναι τί ποτε, κάν διαδρά τις, εν πολεμίων μοίρα την πόλιν εξ ης αν φύγη είναι και τούτο πάντες οι μετά ταύτα απoφηνάμενοι μέχρι τού Κάτωνος εψηφίσαντο, ώστε και των προτέρων τινάς μεταγνώναι. επει δε ούτος αυτός τε τον θά- 3 νατον αυτών κατεδίκασε και τους λοιπούς πάντας ομοψήφους εποιήσατο, ούτω δή εκείνοι τε εκ της νικώσης εκολάσθησαν, και επ' αυτούς και θυσία και ιερομηνία εψηφίσθη, και μηπώποτε επί τοιούτω τινι εγεγόνει και οι άλλοι οι μηνυθέντες έζητούντο, καί τινες και επί τω μελλήσαι συμφρονήσειν αυτοίς υποπτευθέντες ευθύνοντο. και τα μεν άλλα οι ύπατοι διώκουν, Aύλον 4 δε Φούλουιον άνδρα βουλευτής αυτός ο πατήρ απέσφαξεν, ούτι γε και μόνος, ώς γέ τισι δοκεί, τούτ' έν ιδιωτεία ποιήσας. συχνοί γάρ δή και άλλοι, ουχ ότι ύπατοι, αλλά και ιδιώται, παϊδάς σφων απέκτειναν.

2. Der Catilinarische Krieg (Dio 37, 38—42). τώ μεν ούν Καίσαρι διά ταύθ' οι πολλοί προσφιλείς ήσαν, 38 τον δε δή Κικέρωνα έν οργή επί τώ των πολιτών θανάτω ποιού

48. - συνταράξας τε και εκφοβήσας] drückt sich dieser Charakter in der IV. Cat. Rede des Cic., welche hierher gehört, wirklich aus? Oder sollte Cicero seine Rede bei der Herausgabe verändert haben? Fällt die Veröffentlichung der consularischen Reden Ciceros in die Zeit seines Ruhmes oder in die Zeit der feindseligen Angriffe seiner Gegner? Vgl. Cic. ad Att. II, 1.

C. 36. θυσία και ιερομηνία] Cic. Phil. XIV & 24: nam mihi consuli supplicatio nullis armis sumptis

non ob caedem hostium, sed ob conservationem civium novo et inaudito genere decreta est. Erkennt Dio die dem Cicero zuerkannte Ehre an?

C. 38. προσφιλείς ήσαν] Dio hatte erzählt, wie Cäsar gegen Catulus das Amt des pontifex maximus erhielt, weil er kein Mittel scheute, um sich die Zuneigung des Volkes zu erwerben oder zu erhalten (oúd è έμελέν οι της αυτίκα ταπεινότητος προς την έκ τού έπειτα ισχύν. επί τω των πολιτών θανάτω] Cic. hatte sich gegen die lex Sempronia ver