ποδών ώστε μηδένα εσιέναι εγίγνετο, τόν τε τοίχον του δεσμωτηρίου διακοπήναι εκέλευσεν, όπως δι' αυτού ή βουλή έσέλθη, και ως νυκτερεύσων κατά χώραν παρεσκευάζετο. μαθών ουν 3 τούθ' ο Πομπήιος, και αισχυνθείς τε άμα και δείσας μη και ο δημος αγανακτήση, προσέταξε το Φλαουίω άπαναστήναι. έλεγε μεν γαρ ώς του Μετέλλου τούτ' αξιώσαντος, ου μην επιστεύετο: το γαρ φρόνημα αυτού κατάδηλον πάσιν ήν. αμέλει των άλλων 4 δημάρχων εξελέσθαι αυτόν βουληθέντων ουκ ήθέλησεν. ούκουν ουδ' αύθις απειλήσαντι τω Φλαουίω μηδέ ες το έθνος και εκεκλήρωτο επιτρέψειν αυτώ, ει μη συγχωρήσειέν οι διανομοθετήσαι, εξελθεϊν, υπεϊξεν, αλλά και πάνυ άσμενος εν τη πόλει κατέμεινεν. ο ουν Πομπήιος επειδή μηδέν διά τε τον Μέτελλον 5 και δια τους άλλους διεπράξατο, έφη μέν φθονείσθαί τε υπ' αυτών και το πλήθει τούτο δηλώσεις, φοβηθείς δε μή και εκείνου διαμαρτων μείζω αισχύνην όφλη, κατέβαλε την αξίωσιν. και ο μεν ούτω γνούς ότι μηδέν όντως ίσχυεν, αλλά το μεν και όνομα και τον φθόνον εφ' οίς ηδυνήθη ποτέ είχεν, έργω δε ουδέν απ' αυτών απώνητο, μεταμέλετο ότι τα τε στρατόπεδα προαφήκε και εαυτόν τοϊς εχθρούς εξέδωκεν.

3. Der Geheimbund (Dio 37, 55-58). Ο δε Καίσαρ τον Πομπήιον και Κράσσον συνήλλαξεν, ουχ 55 ότι συνενεχθήναι σφάς ήθελεν, αλλ' ότι δυνατωτάτους τε τώρα όντας, και εύ ήπίστατο ότι ούτε χωρίς της παρ' εκείνων αμφοτέρων ή και θατέρου βοηθείας μέγα τι ισχύσει, κάν τον έτερον οποτερονούν αυτών προσεταιρίσηται, ανταγωνιστών τε διά τούτο

consule in carcere incluso. — «uélar ja doch

quippe. εξελέσθαι] durch Intercession gegen die Amtshandlung ihres Kollegen. – és to

ες το έθνος] in provinciam. - προαφήκε]

] . Sofort nach seiner Ankunft in Brundisium.

ευ

C. 55. ο δε Καίσαρ] Casar War eben aus seiner prätorischen Provinz Hispania ulterior nach Rom zurückgekehrt (60 v. Chr.) „Inmitten des Wirrsals der Meinungen u. Interessen war die Anwesenheit eines Mannes von festen Entwürfen u. tiefen Überzeugungen ohne Zwei

fel ein Ereignis. Er bedurfte nur kurze Zeit, um die Lage zu beurteilen, u. da er noch nicht die Massen durch einen grossen Gedanken vereinigen konnte, so gedachte er wenigstens die Führer durch ein gemeinsames Interesse zu verbinden.“ Napoleon. ήπίστατο etc.] dagegen Napoleon: die Geschichtschreiber geben gemeinhin als Grund des Einvernehmens dieser drei Männer nur die Lockungen des persönlichen Vorteils an.

Gewiss waren Pompejus u. Crassus nicht unempfänglich für ein Bündnis, das ihrer Liebe zur

τον έτερον εξει και πλέον υπ' αυτού σφαλήσεται ή υπό τού 2 συναιρομένου οι κατεργάζεται. τούτο μεν γαρ προθυμότερον έδόκουν αυτώ πάντες άνθρωποι τοίς εχθρούς αντιπράττειν ή συναγωνίζεσθαι τους επιτηδείοις, ου κατ' εκείνο μόνον ότι η τε οργή και το μίσος σφοδροτέρας τας σπονδάς πάσης φιλίας ποιεί, αλλά και ότι ο μεν υπέρ εαυτού, ο δε υπέρ ετέρου πράττων την τε ηδονήν κατορθώσας και την λύπην σφαλείς ούχ ομοίας έχουσι 3 τούτο δε προχειρότερον εμποδίζειν τε τινας και κωλύειν μηδεμίαν αύξησιν λαβείν ή επί μέγα προάγειν έθέλειν, διά τε τάλλα και μάλισθ' ότι ο μεν ουκ εών τινα αυξηθήναι τοίς τε άλλους άμα και εαυτώ χαρίζεται, ο δε εξαίρων τινά επαχθή αυτόν αμ

φοτέροις σφίσι ποιεϊ. 56 τούτων δή ούν ένεκα και ο Καίσαρ τότε τε αυτούς υπήλθε

και μετά τούτο αλλήλοις κατήλλαξεν. ούτε γάρ δίχα τούτων δυνήσεσθαι τι αεί και ούκ άν θατέρω ποτέ αυτών προσκρούσαι ενόμιζεν, ούτ' αυ εφοβήθη μη και συμφρονήσαντες κρείττους αυτού γένωνται πάνυ γαρ ευ ήπίστατο ότι των μεν άλλων ευθύς διά της εκείνων φιλίας, αυτών δ' ού πολλώ ύστερον δι' 2 αλλήλων κρατήσοι. και έσχεν ούτω. και γαρ ο Πομπήιος ό τε Κράσσος ως απ’ οικείας και αυτοί αιτίας πρός τε αλλήλους, επειδή τάχιστα ώρμησαν, κατελύσαντο και εκείνον ες την κοι3 νωνίας των πραγμάτων προσέλαβον. Πομπήιος μεν γαρ ούτ' αυτός όσον ήλπισεν ισχύων, και τον Κράσσον εν δυνάμει όντα τόν τε Καίσαρα αυξανόμενον δρών, και έδεισε μη παντάπασιν υπ' αυτών καταλυθη, και επήλπισε, προσκοινωνήσας σφίσι των παρόντων, την αρχαίαν δι' αυτών εξουσίαν αναλήψεσθαι 4 Κράσσος δε ήξίου τε πάντων από τε του γένους και από του πλούτου περιείναι, και επειδή τού τε Πομπηίου παρά πολύ ήλαττούτο και τον Καίσαρα επί μέγα αρθήσεσθαι ενόμιζεν, ές αντίπαλον αυτούς αλλήλοις καταστήσαι ήθέλησεν, όπως μηδέτερος σφών υπέροχη, προσδοκήσας εκείνους τε ανταγωνιστές ισοκρατείς έσεσθαι, και αυτός εν τούτω τήν τε εκατέρου φιλίαν

εκκαρπώσεσθαι και υπέρ αμφοτέρους τιμηθήσεσθαι. ακριβώς 5 μεν γάρ ούτε τα του πλήθους ούτε τα της βουλής επολίτευε, της δε ιδίας αυτού δυναστείας ένεκα πάντ' έπραττε, και διά τούθ' υπήρχετό τε αμφοτέρους σφάς ομοίως και την πρός έκατέρους έχθραν εξέκλινεν, επί τοσούτον εν τω μέρει κεχαρισμένα αμφοίν σπουδάζων εφ' όσον ήμελλε του μεν καταθυμίου παντός εκατέροις αιτιαθήσεσθαι, των δε δυσχερεστέρων μη μεταλήψεσθαι.

ούτω μεν δή και δια ταύτα οι τρείς τήν τε φιλίαν συν- 57 έθεντο, και όρκους αυτήν πιστωσάμενοι τα τε κοινά δι' εαυτών εποιήσαντο, κάκ τούτου και αντεδίδoσάν σφισι και αντελάμβανον παρ' αλλήλων όσα έν τε επιθυμία είχον και προς τα παρόντα ήρμοττεν αυτοίς πράττεσθαι. συμφορονησάντων δε 2 εκείνων και τα εταιρικά σφών ομολόγησαν, και εποίουν και ουτοι μετά αδείας όσα ήθελον, ηγεμόσι προς πάντα αυτοϊς χρώμενοι, ώστε το σωφρονούν ολίγον έν τε τω Κάτωνα, και ει δή τις άλλος τα αυτά αυτώ φρονείν δοκείν εβούλετο, καταλειφθήναι. καθαρώς μέν γάρ και άνευ τινός ιδίας πλεονεξίας αυδείς 3 των τότε τα κοινά πλήν του Κάτωνος έπραττεν αισχυνόμενοι δέ τινες τοϊς δρωμένοις, και έτεροι και ζηλούν αυτόν εφιέμενοι, προσήπτοντο μέν πη των πραγμάτων και τι των ομοίων οι διεδείκνυντο, ου μήν και διαρκείς, άτε εξ επιτηδεύσεως, αλλ' ουκ απ’ αρετής εμφύτου ορμώμενοι, ήσαν.

ές τούτο μεν δή τότε τα των Ρωμαίων πράγματα οι άνδρες 58 εκείνοι προήγαγον, επί πλείστον όσον την συνωμοσίαν σφών

αμφοίν] Cic. ad. Αtt. I, 18, 5 Crassus verbum nullum contra gratiam. αίτιαθήσεσθαι] Er hofte für den Urheber alles dessen zu gelten, was den beiden anderen nach Wunsch (τού καταθυμίου) gehen würde.

C. 57. οι τρείς] Aus den Worten des Cic. de prov. cons. 17: „me in tribus sibi coniunctissimis consularibus esse voluit“ darf man nicht schliessen, dass Cäsar den Cicero aufforderte, der geschlossenen Übereinkunft beizutreten. Denn der Bund blieb dem Cicero so gut wie allen andern Staatsmännern Roms lange unbekannt. Über die Tendenz des Bündnisses ist sich überhaupt Cicero nie klar geworden.

Der Name

,,Triumvirat“ wurde von dem Bündnisse nicht gebraucht, weil triumviri, duumviri, decemviri etc. immer nur von öffentlichen Beamten gebraucht wurde. όρκους πιστωσαusvoi] dieses Factum zeigt, dass das Bündnis nicht eine der gewöhnlichen politischen Hetärien war. εν τω Κάτωνι] cf. Cie. Αtt. I, 18, 7 unus est, qui curet constantia magis et integritate quam ut mihi videtur consilio aut ingenio, M. Cato. Ibid. II, 1, 8 nam Catonem nostrum non tu amas plus quam ego; sed tamen ille optimo animo utens et summa fide nocet interdum reip. Dicit enim tamquam in Platonis πολιτεία, non tamquam in Romuli faece sententiam.

αποκρυψάμενοι. εποίουν μεν γαρ όσα εδέδoκτο σφίσιν, εσχηματίζοντο δε και προεβάλλoντo τα εναντιώτατα, όπως έτ' επι 2 μακρότατον διαλάθωσι, μέχρις άν έκανώς παρασκευάσωνται, ου μέντοι και το δαιμόνιον τα πραττόμενα υπ' αυτών ήγνόει, αλλά και πάνυ τοίς τι συνείναι των τοιούτων δυναμένοις ευθύς τότε πάντα τα έπειτα απ' αυτών εσόμενα εξέφηνε χειμών τε γαρ 3 τοιούτος εξαίφνης τήν τε πόλιν όλην και την χώραν άπασαν κατέσχεν ώστε πάμπολλα μέν δένδρα πρόρριζα ανατραπήναι, πολλάς δε οικίας καταρραγήναι, τά τε πλοία τα εν τω Τιβέριδι και προς το άστυ και προς τας εκβολές αυτού ναυλοχούντα 4 βαπτισθήναι, και την γέφυραν την ξυλίνην διαφθαρήναι, και τι και θέατρον προς πανήγυρίν τινα εκ ξύλων ωκοδομημένον ανετράπη, και άνθρωποι παρά πάντα ταύτα παμπληθείς απώλοντο. εκείνα μεν δή ούν καθάπερ εικών των μελλόντων σφίσι και εν τη γη και εν τω ύδατι συμβήσεσθαι προεδείχθη.

4. Consulat des C. Julius Cäsar (Dio 38, 1-11). 1

Τώ δε εξής έτει ο Καίσαρ το σύμπαν θεραπεύσαι πλήθος ηθέλησεν, όπως σφάς έτι και μάλλον σφετερίσηται. βουληθείς δε και τα των δυνατών δοκείν, ίνα μή και δι' απεχθείας αυτώ

C. 58. το δαιμόνιον] vgl. die Einleitung zu Dio Cassius u. Hor. Carm. I,

2. την γέφυραν την ξυλίνην] pontenm sublicium.

C. 1. τω δέ εξής έτει] 59 v. Chr. Cäsar hatte durch den Einfluss u. die Bestechung der Senatspartei, woran sich auch Cicero u. sogar Cato_beteiligten, den M. Bibulus zum Kollegen im Consulat erhalten, der sich schon in der Ädilität u. in der Prätur beständig als sein Gegner gezeigt hatte. Vgl. Cic. ad Αtt. II, 1. - το σύμπαν πλήθος] die Volkspartei u. den Ritterstand. των δυνατών] der Nobilitat oder der Senatspartei. Es war, wie es scheint, dem Cäsar Ernst, als Consul auf jedes Rachegefühl zu verzichten ū. sich mit dem Senat zu verständigen. So bietet er dem Bibulus eine grofsmütige Versöhnung an (App. b. c. II, 10) u. fordert Cicero auf, seiner Politik beizutre

ten. Vgl. Cic. Att. II, 2 Venio nunc ad mensem Ianuarium (59) et ad υπόστασιν nostram ας πολιτείαν, τη quα Σωκρατικώς εις εκάτερον, sed tamen ad extremum, ut illi solebant, την αρέσκουσαν. Εst res sane magni consilii. Nam aut fortiter resistendum est legi agrariae, in quo est quaedam dimicatio sed plena laudis, aut quiescendum, quod est non dissimile atque ire in Solonium (sc. agrum bei Lanuvium) aut Antium, aut etiam adiuvandum, quod a me aiunt Caesarem sic exspectare ut non dubitet. Nam fuit apud me Cornelius, hunc dico Balbum Caesaris familiarem. Is adfirmabat illum omnibus in rebus meo et Pompei consilio usurum daturumque operam, ut cum Pompeio Crassum coniungeret. Hic sunt haec: coniunctio mihi summa cum Pompeio, si placet etiam cum Caesare, reditus in gratiam cum inimicis,

ώσι, πράττειν, είπε σφίσι πολλάκις ότι ούτε γράψοι τι δ μή και εκείνοις συνοίσει, και δη γνώμην τινά περί της χώρας, ήν παντί 2 των ομίλω κατένειμεν, ούτω συνέγραψεν ώστε μηδέ μικρόν τι αυτής αιτιαθήναι" και ουδέ ταύτην μέντοι εσοίσειν, ει μή βουλομένοις σφίσιν είη, έπλάττετο. τού μεν δή ουν νόμου ένεκα ουδείς αυτώ ουδέν επικαλέσαι εδύνατο" τό τε γαρ πλήθος των πολιτών υπέρογκον όν, αφ' ούπερ και τα μάλιστα έστασίαζον, πρός τε τα έργα και προς γεωργίας ετρέπετο, και τα πλείστα 3 της Ιταλίας ήρημωμένα αυθις συνωκίζετο, ώστε μη μόνον τους εν ταϊς στρατείαις τεταλαιπωρημένους αλλά και τους άλλους άπαντας διαρκή την τροφήν έχειν μήτε της πόλεως οίκοθέν τι δαπανωμένης μήτε των δυνατών ζημιoυμένων, αλλά και τιμήν και άρχήν πολλών προσλαμβανόντων, την δε χώραν τήν τε 4 κοινήν άπασαν πλήν της Καμπανίδος ένεμε (ταύτην γαρ εν τω δημοσίω εξαίρετον διά την αρετήν συνεβούλευσεν είναι), και την λοιπήν ούτε παρ' άκοντός τινος ούτ' αύ όσου αν οι γεωνόμοι βουληθώσιν, αλλά πρώτον μεν παρ' εκόντων, έπειτα δε τοσούτου όσου εν ταίς απογραφαϊς ετετίμητο, αγορασθήναι εκέλευσε. χρήματά τε γαρ πολλά από τε της λείας ήν ο Πομπήιος 5 ειλήφει και από των φόρων των τε τελών των προκαταστάντων περιείναι σφίσιν έλεγε, και χρήναι αυτά, άτε και τοΐς των πο

pas cum multitudine, senectutis setzung; d) Ernennung von otiuni. Sed non opinor esse du- Kommissarien zur Verteilung der bitandum, quin semper nobis videa- Ländereien, mit Ausschluss des τω είς οιωνός άριστος αμύνεσθαι Antragstellers; e) Abschätzung der περί πάτρης. Man sieht hieraus, verkäuflichen Ländereien nach Massdals Cicero keinen festen Stand- gabe des letzten Census; f) Verpunkt gewinnen kann, denn das pflichtung jedes Senators, das Geαμύνεσθαι περί πάτρης 1st sehr un- setz zu beschwören u. niemals ihm bestimmt, konnte es nicht ein Kampf Widersprechendes zu beantragen. werden für die Vorurteile des Se- ώστε μηδέ μικρόν τι αύτης αίτιαnats? So gewann Cäsar weder Ci- Añvai] Cäsar hatte seinen Entwurf cero noch Bibulus noch den Senat von allen Unzuträglichkeiten befür sich, zumal da er mit den End- freit, welche Cicero während seizielen seiner Politik nicht klar u. nes Consulats in der Rogation des offen hervortrat. γνώμην τινά Servilius Rullus so glücklich, anπερί της χώρας] die Hauptbestim- gegrifen hatte. - πρός τε τα έργα]

. mungen der les agraria waren a)

opera rustica.

τους εν ταις στραVerteilung des ganzen noch ver- τείαις] Haupteachlich die Veteranen fügbaren ager publicus, ausgenom- des Pompeius. - δια την αρετήν]

. men Campanien u. Volaterrä (vgl. wegen seiner grossen Fruchtbarkeit Cic. Fam. XIII, 4); b) Sollte das a. darum wegen seines grossen ErTerritorium nicht ausreichen, neue trags für die Staatskasse (fundaErwerbungen aus dem Überschuss mentum vectigalium Cic. in Rull.). der Staatseinkünfte; . c) Verbot – εν ταις απογραφείς] η ταβulis jeder gewaltsamen Eigentumsent- censoriis. από τε της λείας] die