λιτῶν κινδύνοις πεπορισμένα, ἐς αὐτοὺς ἐκείνους ἀναλωθῆναι. 6 καὶ μέντοι καὶ τοὺς γεωνόμους οὔτ ̓ ὀλίγους, ὥστε καὶ δυναστείᾳ τινὶ ἐοικέναι, οὔτ ̓ ἐξ ὑπευθύνων, ὥστε τινὰ δυσχερᾶναι, καθίστη, ἀλλὰ πρῶτον μὲν τοῦ συχνους τῆς τιμῆς μετασχεῖν, 7 εἴκοσιν, ἔπειτα δὲ τοὺς ἐπιτηδειοτάτους, πλὴν ἑαυτοῦ. πάνυ γάρ τι τοῦτο προδιωμολογήσατο, ὅπως μὴ δι ̓ ἑαυτόν τι γράφειν νομισθείη· αὐτὸς μὲν γὰρ τῇ τε εὑρήσει καὶ τῇ ἐσηγήσει τοῦ πράγματος ἠρκεῖτο, ὥς γε ἔλεγε, τῷ δὲ δὴ Πομπηίῳ καὶ τῷ Κράσσῳ τοῖς τε ἄλλοις φανερῶς ἐχαρίζετο.

2 ἕνεκα μὲν οὖν τῶν γραφέντων ἀναίτιος ἦν, ὥστε μὴ διᾶραι τὸ στόμα ὑπεναντίον οἱ μηδένα τολμῆσαι· καὶ γὰρ προανέγνω αὐτὰ ἐν τῇ βουλῇ, καὶ ὀνομαστὶ ἕνα ἕκαστον αὐτῶν ἀνακαλῶν ἐπηρώτησε μή τί τις αἰτιᾶται, μεταγράψειν ἢ καὶ παντελῶς 2 ἀπαλείψειν, εἴ γέ τῷ μὴ ἀρέσειέ τι, ὑποσχόμενος. τὸ δὲ δὴ σύμπαν καὶ πάνυ πάντες οἱ δυνατοὶ οἵ γε ἔξω τῆς συνωμοσίας ὄντες ἐδυσχέραινον. καὶ αὐτό γε τοῦτο αὐτοὺς ἐς τὰ μάλιστα ἐλύπει, ὅτι τοιαῦτα συγγεγραφὼς ἦν ὥστε μήτε τινὰ αἰτίαν 3 δύνασθαι λαβεῖν καὶ πάντας σφᾶς βαρύνειν· ὑπώπτευον γὰρ αὐτόν, ἐφ ̓ ᾧπερ που καὶ ἐγίγνετο, τό τε πλῆθος ἀπ' αὐτῶν ἀναρτήσεσθαι καὶ ὄνομα καὶ ἰσχὺν καὶ ἐπὶ πάντας ανθρώπους ἕξειν. καὶ διὰ τοῦτο, εἰ καὶ μηδείς οἱ ἀντέλεγεν, ἀλλ ̓ οὔτι γε καὶ συνεπῄνουν. τοῖς μὲν δὴ οὖν ἄλλοις ἐξήρκει τοῦτο, καὶ ἐπηγγέλλοντο μὲν ἀεὶ αὐτῷ προβουλεύσειν, ἐποίουν δὲ οὐδέν, 3 ἀλλὰ διατριβαὶ καὶ ἀναβολαὶ τὴν ἄλλως ἐγίγνοντο· ὁ δὲ δὴ Κάτων ὁ Μάρκος, ἦν δὲ ἄλλως μὲν ἐπιεικὴς καὶ οὐδενὶ νεοχμῷ ἀρεσκόμενος, οὐ μὴν καὶ ῥώμην τινὰ οὔτε ἐκ φύσεως οὔτε ἐκ παιδείας ἔχων, τοῖς μὲν γεγραμμένοις οὐδὲν οὐδ ̓ αὐτὸς ἐπεκάλει, τὸ δ ̓ ὅλον ἠξίου τῇ τε παρούσῃ σφᾶς καταστάσει χρῆ

zu dem Überschufs der Staatseinkünfte gehörte. - τοὺς γεωνόμους] XXviri agris dividundis. πλὴν ἑαυτοῦ] Cäsar hatte nicht die Ahsicht sich in Rom oder Italien aufzuhalten, sondern dachte bereits an die Übernahme der Provinz Gallien.

C. 2. διᾶραι τὸ στόμα] den Mund aufthun, ne hiscere quidem. · διατριβαὶ καὶ ἀναβολαί] d. h. man wulste weiter nichts zu thun als unter flachen Vorwänden die Verhandlung mehrmals zu vertagen.

C. 3. ρώμην τινά] consilium aut

ingenium, politischen Blick, cf. Cic. ad Att. I, 18, 7. — τὸ δ ̓ ὅλον ἠξίου] Capito Ateius bei Gellius IV, 10: C. Caesar cos. Μ. Catonem sententiam rogavit. Cato rem quae consulebatur quoniam non e rep. videbatur perfici nolebat. Eius rei ducendae gratia longa oratione utebatur eximebatque dicendo diem. Erat enim ius senatori, ut sententiam rogatus diceret ante quicquid vellet aliae rei et quoad vellet. Caesar consul viatorem vocavit eumque, cum finem non faceret, prendi lo

σθαι καὶ μηδὲν ἔξω αὐτῆς ποιεῖν. καὶ ἐμέλλησε μὲν ἐπὶ τούτοις 2 ὁ Καῖσαρ ἐς τὸ δεσμωτήριον τὸν Κάτωνα ἐξ αὐτοῦ τοῦ συνεδρίου ἐξελκύσας ἐμβαλεῖν· ἐπεὶ δὲ ἐκεῖνός τε ἑτοιμότατα ἑαυτὸν ἀπ άγεσθαι ἐπέδωκε, καὶ τῶν ἄλλων οὐκ ὀλίγοι οἱ ἐφέσποντο, καί τις αὐτῶν Μάρκος Πετρήιος ἐπιτιμηθεὶς ὑπ' αὐτοῦ ὅτι μηδέπω διαφειμένης τῆς βουλῆς ἀπαλλάττοιτο, ἔφη ὅτι μετὰ Κάτωνος ἐν τῷ οἰκήματι μᾶλλον ἢ μετὰ σοῦ ἐνταῦθα εἶναι βούλομαι, κατῃδέσθη, καὶ τόν τε Κάτωνα ἀφῆκε καὶ τὴν γερουσίαν ἀπήλ- 3 λαξε, τοσοῦτον μόνον ὑπειπὼν ὅτι ἐγὼ μὲν ὑμᾶς καὶ δικαστὰς τοῦ νόμου καὶ κυρίους ἐποιησάμην, ὅπως, εἴ τι μὴ ἀρέσειεν ὑμᾶς, μηδ ̓ ἐς τὸν δῆμον ἐσενεχθείη· ἐπεὶ δ ̓ οὐκ ἐθέλετε προβουλεῦσαι, ἐκεῖνος αὐτὸς αἱρήσεται.

κἀκ τούτου οὐδ ̓ ἄλλο τι τῇ γερουσίᾳ ἐν τῇ ἀρχῇ ταύτῃ 4 ἐπεκοινώνησεν, ἀλλ' ἐς τὸν δῆμον ἄντικρυς πάνθ' ὅσα ἐβούλετο ἐσέφερεν. ἐθελήσας δ ̓ οὖν καὶ ὡς ὁμογνώμονας τῶν πρώτων 2 τινὰς ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ λαβεῖν, καὶ γὰρ ἤλπιζε μετεγνωκέναι τε αὐτοὺς καί πῃ καὶ τὸ πλῆθος φοβηθήσεσθαι, ἤρξατο ἀπὸ τοῦ συνάρχοντος, καὶ ἐπύθετο αὐτοῦ εἰ τὰ τοῦ νόμου μέμφοιτο. ἐπεὶ δ ̓ ἐκεῖνος οὐδὲν ἀπεκρίνατο πλὴν ὅτι οὐκ ἂν ἀνάσχοιτο ἐν 3 τῇ ἑαυτοῦ ἀρχῇ νεωτερισθῆναι τι, αὐτός τε πρὸς ἱκετείαν αὐτοῦ ἐτράπετο καὶ τὸν ὅμιλον συνδεηθῆναι οἱ ἔπεισεν, εἰπὼν ὅτι ἕξετε τὸν νόμον, ἂν οὗτος ἐθελήσῃ. ὁ οὖν Βίβουλος μέγα ἀναβοήσας “οὐχ ἕξετε” ἔφη τὸν νόμον τοῦτον ἐν τῷ ἔτει τούτῳ, οὐδ ̓ ἂν πάντες ἐθελήσητε. καὶ ὁ μὲν ταῦτ ̓ εἰπὼν ἀπηλλάγη 4 ὁ δὲ δὴ Καῖσαρ τῶν μὲν ἄλλων τῶν ἐν ταῖς ἀρχαῖς ὄντων οὐδένα ἔτι διήρετο, δείσας μὴ καὶ ἐκείνων τις ἐναντιωθῇ οἱ, τὸν δὲ δὴ Πομπήιον τόν τε Κράσσον καίπερ ιδιωτεύοντας παραγαγὼν ἐκέ λευσε γνώμην περὶ τῶν γεγραμμένων ἀποφήνασθαι, οὐχ ὅτι 5 οὐκ ἠπίστατο τὴν διάνοιαν αὐτῶν, σύμπαντα γὰρ κοινῇ ἔπρατ τον, ἀλλ ̓ ἵνα αὐτοῖς τε ἐκείνοις τιμήν, ὅτι καίτοι μηδεμίαν ἀρχὴν ἔχουσι συμβούλοις περὶ τοῦ νόμου χρῷτο, προσθείη, καὶ

quentem et in carcerem duci iussit. Senatus consurrexit et prosequebatur Catonem in carcerem. Hac invidia facta Caesar destitit et mitti Catonem iussit. ἐκεῖνος αὐτὸς] i. e. ohne Vorberatung (προβούλευμα = auctoritas) des Senats, die für die comitia tributa nicht nötig

war.

C. 4. ἐν τῷ ἔτει τούτῳ] d. h. so lange ich Consul bin. Nach Suet. Caes. 20 stützte sich Bibulus auf das Recht der obnuntiatio: obnuntiantem collegam armis foro expulit.

καίπερ ἰδιωτεύοντας] d. h. sie waren zwar Mitglieder des Senats, bekleideten aber damals kein Staatsamt. παραγαγών] auf die Redner

τοὺς ἄλλους προσκαταπλήξειεν, ὁμογνώμονας τοὺς πρώτους τε ὁμολογουμένως ἐν τῇ πόλει τότε ὄντας καὶ μέγιστον παρὰ πάν 6 τας δυναμένους λαβών, τῷ τε πλήθει καὶ κατ ̓ αὐτὸ τοῦτο χαρίσαιτο, τεκμηριῶν ὅτι μήτ' ἀτόπου μήτ' ἀδίκου τινὸς ὀρέγοιντο, ἀλλ ̓ ὧν καὶ ἐκεῖνοι καὶ δοκιμασταὶ καὶ ἐπαινέται γίγνοιντο. 5 ὅ τε οὖν Πομπήιος μάλα ἀσμένως „οὐκ ἐγώ ἔφη μόνος, ὦ Κυιρῖται, τὰ γεγραμμένα δοκιμάζω, ἀλλὰ καὶ ἡ ἄλλη βουλὴ πᾶσα, δι' ὧν οὐχ ὅτι τοῖς μετ ̓ ἐμοῦ, ἀλλὰ καὶ τοῖς μετὰ τοῦ 2 Μετέλλου συστρατευσαμένοις ποτὲ γῆν δοθῆναι ἐψηφίσατο. τότε μὲν οὖν, οὐ γὰρ ηὐπόρει τὸ δημόσιον, εἰκότως ἡ δόσις αὐτῆς ἀνεβλήθη· ἐν δὲ δὴ τῷ παρόντι, παμπλούσιον γὰρ ὑπ ̓ ἐμοῦ γέγονε, προσήκει καὶ ἐκείνοις τὴν ὑπόσχεσιν καὶ τοῖς ἄλλοις 3 τὴν ἐπικαρπίαν τῶν κοινῶν πόνων ἀποδοθῆναι. ταῦτ ̓ εἰπὼν ἐπεξῆλθέ τε καθ ̓ ἕκαστον τῶν γεγραμμένων, καὶ πάντα αὐτὰ ἐπήνεσεν, ὥστε τὸν ὅμιλον ἰσχυρῶς ἡσθῆναι. ὁ οὖν Καῖσαρ ἰδὼν τοῦτο ἐκεῖνόν τε ἐπήρετο εἰ βοηθήσοι οἱ προθύμως ἐπὶ τοὺς τἀναντία σφίσι πράττοντας, καὶ τῷ πλήθει παρήνεσε 4 προσδεηθῆναι πρὸς τοῦτο αὐτοῦ. γενομένου δὲ τούτου ἐπαρθεὶς ὁ Πομπήιος, ὅτι τῆς παρ' ἑαυτοῦ ἐπικουρίας, καίπερ μηδεμίαν ἡγεμονίαν ἔχοντος, καὶ ὁ ὕπατος καὶ ὁ ὅμιλος ἔχρηζεν, ἄλλα τε πολλὰ ἀνατιμῶν τε καὶ ἀποσεμνύνων ἑαυτὸν διελέξατο, καὶ τέλος εἶπεν ὅτι, ἄν τις τολμήσῃ ξίφος ἀνελέσθαι, καὶ ἐγὼ 5 τὴν ἀσπίδα ἀναλήψομαι. ταῦθ' οὕτως ὑπὸ τοῦ Πομπηίου λεχθέντα καὶ Κράσσος ἐπήνεσεν. ὥστ ̓ εἰ καί τισι τῶν ἄλλων μὴ ἤρεσκεν, ὅμως ἐπεὶ οἱ ἄλλως τε ἄνδρες ἀγαθοὶ νομιζόμενοι καὶ πρὸς τὸν Καίσαρα ἐχθρῶς, ὥς γε καὶ ἐδόκουν σφίσιν, ἔχοντες, οὐ γάρ πω ἡ καταλλαγὴ αὐτῶν ἔκδηλος ἦν, συνῄνουν οἷς ἐγεγράφει, πρόθυμοι πρὸς τὴν τοῦ νόμου κύρωσιν ἐγένοντο.

6.

οὐ μέντοι καὶ ὁ Βίβουλος ἐνεδίδου, ἀλλὰ τρεῖς δημάρχους συναγωνιστὰς προσθέμενος ἐκώλυε τὸ νομοθέτημα, καὶ τέλος, ἐπειδὴ μηκέτ' αὐτῷ μηδεμία ἄλλη σκῆψις ἀναβολῆς ὑπελείπετο,

bühne. τεκμηριῶν] indem er den Beweis liefern wollte.

C. 5. τοῖς μετ ̓ ἐμοῦ etc.] Nach der Rückkehr des Pompeius aus Spanien, d. h. nach Beendigung des Sertorianischen Krieges hatte der Senat eine Bodenverteilung an die Soldaten des Pompeius u. Metellus beschlossen. εἰκότως] recte atque ordine. ἀνατιμῶν] se extollere.

τὴν ἀσπίδα] d. h. wenn jemand das Schwert zum Angriff zieht, so werde ich den Schild zur Abwehr erheben. Die folgende Erzählung des Dio zeigt, dafs die Synomosie des Cäsar, Pompeius und Crassus noch immer geheim blieb, dafs sie es vermieden, auch ihre Freunde in die Absichten ihrer Politik einzuweihen.

ἱερομηνίαν ἐς πᾶσας ὁμοίως τὰς λοιπὰς τοῦ ἔτους ἡμέρας, ἐν ᾗ οὐδ ̓ ἐς ἐκκλησίαν ὁ δῆμος ἐκ τῶν νόμων συνελθεῖν ἐδύνατο, προηγόρευσε. καὶ ἐπειδὴ ὅ τε Καίσαρ βραχὺ αὐτοῦ φροντίσας 2 ῥητήν τινα ἡμέραν προεῖπεν, ἵν ̓ ἐν αὐτῇ νομοθετήσῃ, καὶ τὸ πλῆθος νυκτὸς τὴν ἀγορὰν προκατέλαβεν, ἐπῆλθε μετὰ τῶν παρεσκευασμένων, καὶ πρὸς μὲν τὸ Διοσκόρειον, ἀφ ̓ οὗπερ ἐκεῖνος ἐδημηγόρει, διέπεσε, τὰ μὲν αἰδοῖ τῶν ἀνθρώπων ὑπεικόντων οἷ, τὰ δὲ καὶ νομιζόντων αὐτὸν μὴ καὶ ἐναντιωθήσε- 3 σθαι σφίσιν, ὡς δὲ ἄνω τε ἐγένετο καὶ ἀντιλέγειν ἐπειρᾶτο, αὐτός τε κατὰ τῶν ἀναβασμῶν ἐώσθη καὶ αἱ ῥάβδοι αὐτοῦ συνετρίβησαν, πληγάς τε καὶ τραύματα ἄλλοι τε καὶ οἱ δήμαρχοι ἔλαβον. καὶ ὁ μὲν νόμος οὕτως ἐκυρώθη, Βίβουλος 4 δὲ τότε μὲν ἀγαπητῶς ἐσώθη, τῇ δ ̓ ὑστεραίᾳ ἐπείρασε μὲν ἐν τῷ συνεδρίῳ αὐτὸν λῦσαι, ἐπέρανε δ ̓ οὐδέν· τῇ γὰρ τοῦ πλήτους σπουδῇ δεδουλωμένοι πάντες ἡσύχαζον. ἀνεχώρησέ τε 5 οὖν οἴκαδε, καὶ οὐκέτι τό παράπαν ἐς τὸ κοινὸν μέχρι τῆς τελευταίας τοῦ ἔτους ἡμέρας παρῆλθεν, ἀλλ ̓ ἐν τῇ οἰκίᾳ και ταμένων ἀεὶ τῷ Καίσαρι, ὁσάκις γε ἐνεωτέριζέ τι, ἐνετέλλετο

C. 6. ἱερομηνίαν] Suet. Caes. 20 in eam Bibulus desperationem venit, ut quoad potestate abiret domo abditus nihil aliud quam per edicta obnuntiaret, d. h., wie Cic. ad Att. IV, 3, 3 sich ausdrückt, proscripsit se per omnes dies comitiales de caelo servaturum. Die Magistrate cum inperio hatten das Recht der spectio, d. h. für sich den Himmel zu beobachten (de caelo servare) u. sich Zeichen göttlichen Willens zu erbitten. Die blofse Ankündigung des Magistrats, se servaturum (oder servasse) de caelo, genügte, um die Komitien für den Tag unmöglich zu machen (comitia inpedire). Ferner konnte der Magistrat in irgend einer res publica die Auspicien selbständig befragen, wobei von ihm gewöhnlich ein Augur hinzugenommen wurde (te mihi in auspicio esse volo). Wenn nun der beigezogene Augur die Auspicien wahrgenommen hatte, so meldete er dem Magistrate das Resultat entweder mit der Formel: silentium esse videtur (d. h. res omni vitio caret) oder er gab die Erklärung alio die, d. h. die Komitien

seien wegen eines wahrgenommenen vitium für diesen Tag ungültig. Diese Erklärung hiefs nuntiatio, die ungünstige gewöhnlich obnuntiatio.

=

προκατέλαβεν] das Volk besetzte das Forum schon vor Tagesanbruch. vgl. Cic. p. Sest. § 75: Princeps rogationis Q. Fabricius templum (Castoris et Pollucis τὸ Διοσκόρειον auf dem Forum) aliquanto ante lucem occupavit. αὐτὸν λῦσαι] die lex agraria. δεδουλωμένοι] befangen. ἐνετελλέτο] Cic. Att. II, 19, 2 scito nihil unquam fuisse tam infame tam turpe quam hunc statum qui nunc est. Populares isti iam etiam modestos homines sibilare docuerunt. Bibulus in caelo est nec quare scio; sed ita laudatur quasi,,Unus homo nobis cunctando restituit rem". Und II, 21, 5: Bibuli qui sit exitus futurus nescio. nunc res se habet, admirabili gloria est. Aber die Geschichte urteilte bald anders: dum augere vult invidiam collegae, auxit potentiam. Vell. Pat. II, 44. Die Optimaten hofften, sie könnten wegen der Einsprache des Bibulus alle Amtshandlungen

Ut

διὰ τῶν ὑπηρετῶν ὅτι ἱερομηνία τε εἴη καὶ οὐδὲν ὁσίως ἐκ 6 τῶν νόμων ἐν αὐτῇ δύναιτο δρᾶσθαι. ἐπεχείρησε μὲν γὰρ αὐτὸν ἐπὶ τούτοις Πούπλιος τις Οὐατίνιος δήμαρχος ἐς τὸ οἴκημα καταθέσθαι, τῶν δὲ συναρχόντων οἱ ἐναντιωθέντων οὐκ ἐνέβαλεν, ἀλλ ̓ ἐκεῖνός τε οὕτω τῶν πολιτικῶν ἐξέστη καὶ οἱ δήμαρχοι οἱ συνεξετασθέντες αὐτῷ οὐκέτ ̓ οὐδὲν δημόσιον 7 ἔπραξαν. ὁ δ ̓ οὖν Μέτελλος ὁ Κέλερ ὅ τε Κάτων, καὶ Μάρκος τις δι ̓ αὐτὸν Φαουώνιος, ζηλωτὴς ἐς τὰ μάλιστα αὐτοῦ ὤν, τέως μὲν οὔτ ̓ ὤμοσαν περὶ τοῦ νόμου, καὶ ἀπισχυρίζοντο, ἄλλοι τε καὶ ὁ Μέτελλος ὁ ἐς τὸν Νουμιδικὸν ἀναφέρων, μη2 δέποτε αὐτὸν συνεπαινέσειν· ὡς μέντοι . . . ἡμέρα ᾗ καὶ ἔμελλον τὰ τεταγμένα ἐπιτίμια ὀφλήσειν, ὤμοσαν, ἤτοι κατὰ τὸ ἀν θρώπειον, ὑφ ̓ οὗ πολλοὶ ὑπισχνοῦνταί τέ τι καὶ ἀπειλοῦσι ῥᾷον ἢ καὶ τῷ ἔργῳ ἐπεξίασιν, ἢ καὶ ὅτι μάτην ζημιωθήσεσθαι ἔμελλον, μηδὲν ἐκ τῆς ἰσχυρογνωμοσύνης σφῶν τὸ κοινὸν ὠφε 3 λήσαντες. ὅ τε οὖν νόμος οὕτως ἐκυρώθη, καὶ προσέτι καὶ

4

ἡ τῶν Καμπανῶν γῆ τοῖς τρία τε πλείω τε ἔτι τέκνα ἔχουσιν ἐδόθη. καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἄποικος τῶν Ρωμαίων ἡ Καπύη τότε πρῶτον ἐνομίσθη.

τὸ μὲν οὖν πλῆθος ἐκ τούτων ὁ Καῖσαρ ἀνηρτήσατο, τοὺς δ ̓ ἱππέας τὸ τριτημόριον σφίσι τῶν τελῶν ἃ ἐμεμίσθωντο

C. 7. δι' αὐτὸν] von Cato bestimmt, weil M. Favonius, „der Schatten Catos" genannt, diesen in allen Dingen nachäffte u. ihn noch überbot. Metellus Celer ist der Consul des J. 60 v. Chr. Über Metellus Numidicus vgl. Cic. p. Sest. § 37.

· ἡ τῶν Καμπανῶν γῆ] Suet. Caes. 30: Campum Stellatem maioribus consecratum agrumque Campanum ad subsidia reip. vectigalem relictum divisit extra sortem ad XX milibus civium, quibus terni pluresve liberi essent. Vgl. dazu Cic. Phil. II, § 101. 102. ἡ Καπύη] Vell. ΙΙ, 44 ita circiter XX milia civium eo deducta et ius civitatis restitutum (vgl. II. Heft p. 70) post annos cir

citer CLII quam bello punico ab Romanis Capua in formam praefecturae redacta erat. Es sind also zwei leges agrariae des Cäsar zu unterscheiden, vgl. Cic. ad Att. II, 7 u. ad Fam. XIII, 4 mit ad Att. II, 16 u. II, 18. τὸ τριτημόριον] Suet. Caes. 20: publicanos remissionem petentes tertia mercedum parte relevavit ac ne in locatione novorum vectigalium inmoderatius licerentur propalam monuit. Der Pachtzins von den Einkünften in Asien war während der Kriege gegen Mithridates drückend geworden, wie man aus Cic.s Rede de inperio Cn. Pompei sieht, u. der Nachlafs eines Teils der dem Staate schuldigen Summen war nur ein Akt der Gerechtigkeit. Auch Cicero erkennt dies in seinen Briefen mehrfach an u. bedauert den Eifer u. die Feindseligkeit Catos gegen die Pächter, weil diese dadurch dem Senat entfremdet wurden, vgl. ad. Att. I, 18.