status. de quo sic velim statuas, me haec eadem sensurum fuisse, si mihi integra omnia ac libera fuissent. nam neque pugnandum arbitrarer contra tantas opes neque delendum, etiam si id fieri posset, summorum civium principatum, nec permanendum in una sententia conversis rebus ac bonorum voluntatibus mutatis, sed temporibus adsentiendum. numquam enim a praestantibus in re publica gubernanda viris laudata est in una sententia perpetua permansio, sed, ut in navigando tempestati obsequi artis est, etiam si portum tenere non queas, cum vero id possis mutata velificatione adsequi, stultum est eum tenere cum periculo cursum, quem ceperis, potius quam eo commutato quo velis tamen pervenire, sic cum omnibus nobis in administranda re publica propositum esse debeat id, quod a me saepissime dictum est, cum dignitate otium, non idem semper dicere, sed idem semper spectare debemus. quam ob rem, ut paullo ante posui, si essent omnia mihi solutissima, tamen in re publica non alius essem atque nunc sum. cum vero in hunc sensum et adliciar beneficiis hominum et conpellar iniuriis, facile patior ea me de re publica sentire ac dicere, quae maxime cum mihi tum etiam rei publicae rationibus putem conducere. apertius autem haec ago ac saepius, quod et Quintus frater meus legatus est Caesaris et nullum meum minimum dictum, non modo factum, pro Caesare intercessit quod ille non ita inlustri gratia exceperit, ut ego eum mihi devinctum putarem. Itaque eius omni et gratia, quae summa est, et opibus, quas intellegis esse maximas, sic fruor ut meis. nec mihi aliter potuisse videor hominum perditorum de me consilia frangere, nisi cum praesidiis eis, quae semper habui, nunc etiam potentium benevolentiam coniunxissem. his ego consiliis, si te praesentem habuissem, ut opinio mea fert, essem usus eisdem. novi enim temperantiam et moderationem na- 22 turae tuae, novi animum cum mihi amicissimum tum nulla in ce. teros malevolentia suffusum contraque cum magnum et excelsum tum etiam apertum et simplicem. vidi ego quosdam in te talis, qualis tu eosdem in me videre potuisti. quae me moverunt, movissent eadem te profecto. sed quocumque tempore mihi potestas praesentis tui fuerit, tu eris omnium moderator consiliorum meorum, tibi erit eidem, cui salus mea fuit, etiam dignitas curae. quidem certe tuarum actionum, sententiarum, voluntatum, rerum denique omnium socium comitemque habebis, neque mihi in omni

me

vita res tam erit ulla proposita quam ut cotidie vehementius te de

me optime meritum esse laetere. 23

Quod rogas, ut mea tibi scripta mittam, quae post discessum tuum scripserim, sunt orationes quaedam, quas Menocrito dabo, neque ita multae, ne pertimescas. scripsi etiam — nam me iam ab orationibus diiungo fere referoque ad mansuetiores Musas, quae me maxime sicut iam a prima adulescentia delectarunt scripsi igitur Aristotelio more, quem ad modum quidem volui, tris libros de oratore, quos arbitror Lentulo tuo fore non inutilis. abhorrent enim a communibus praeceptis atque omnem antiquorum et Aristoteliam et Isocratiam rationem oratoriam conplectuntur. scripsi etiam versibus tris libros de temporibus meis, quos iam pridem ad te misissem, si esse edendos putassem sunt enim testes et erunt sempiterni meritorum erga me tuorum meaeque pietatis , sed verebar non eos, qui se laesos arbitrarentur etenim id feci parce et molliter sed eos, quos erat infinitum bene de me meritos omnis nominare. quos tamen ipsos libros, si quem cui recte committam invenero, curabo ad te perferendos. atque istam quidem partem vitae consuetudinisque nostrae totam ad te defero. quantum litteris, quantum studiis, veteribus nostris delectationibus, consequi poterimus, id omne ad arbitrium tuum, qui haec semper amasti, libentissime conferemus.

2

VIII. Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr.
1. Cäsars Krieg gegen Cn. Pompeius 49-48 v. Chr.

a) Veranlassung des Krieges (Dio Cass. 40, 58-66). Περί μεν δή τους τιμητάς ταύτ' εψηφίσθη, ο δε δή Kάτων 58 άλλως μεν ουδεμιάς αρχής εδείτο, ιδών δε τόν τε Καίσαρα και τον Πομπήιον υπέρ την κατάστασιν της πολιτείας αυξανομένους, και υπoτoπήσας ήτοι και αμφοτέρους σφάς τα πράγματα εξειν, ή και διενεχθέντας αλλήλοις στάσιν τε μεγίστην ποιήσεις και τον κρατήσαντα αυτών μοναρχήσειν, ήθέλησε μεν σφάς πρίν 2, ανταγωνιστάς γενέσθαι καταλύσαι, και την υπατείαν επ' αυτους ήτησεν, επειδήπερ ιδιωτεύων ουδεν ισχύσειν έμελλεν, υποπτευθείς δε υπό των τα εκείνων πραττόντων τοιουτόν τι δράσειν ουκ απεδείχθη, αλλ' ό τε Μάρκελλος ο Μάρκος και ο Ρού- 3 φος ο Σουλπίκιος, ο μεν δια την των νόμων εμπειρίας και δε διά τήν τών λόγων δύναμιν, ήρέθησαν, άλλως τε και ότι αυτοί μέν, ει και μη χρήμασιν ή βιαίω τινί έργω, αλλά τη γε θεραπεία και τη παρακλήσει πολλή προς πάντας έχρήσαντο, ο δε δή Kάτων ουδένα αυτών εθεράπευσε. και ο μεν ουκέτ' αύθις της 4 αρχής αντεποιήσατο, λέγων αγαθού ανδρός έργον είναι μήτ' αποδιδράσκειν την προστασίας των κοινών, άν γέ τινες χρήσθαι αυτώ έθελήσωσι, μήθ' υπέρ το προσήκον αυτής εφίεσθαι

Die beste und klarste Darstellung dieses Krieges findet man in den Kommentarien Cäsars vom Bürgerkrieg, besonders Lib. I (Einbruch in Italien und Feldzug in Spanien) und Lib. III (Feldzug in Griechenland). Dazu sind die strategischen und historischen Erläuterungen von A. v. Göler (Die Kämpfe bei Dyrrhachium und Pharsalus im J. 48 v. Chr. Eine kriegswissenschaftliche und philologische Forschung nach Cäsars 3. Buche des Bürgerkrieges, Karlsr. 1854) und von W. Rüstow (Heerwesen und Kriegführung des G. Julius Cäsar, Gotha 1855) sehr zu empfehlen.

Da indessen Cäsar selbst Partei ist und den Parteistandpunkt in den Kommentarien vom Bürgerkrieg noch viel weniger verleugnet als in der Darstellung der gallischen Kriege, so ist es Pflicht Cäsars

Erzählung mit den wichtigsten Darstellungen des Bürgerkrieges aus dem Altertume selbst zu vergleichen.

C. 58. τους τιμητάς Q. Cacilius Metellus Scipio hatte als Amtsgenosse des Pompeius im Konsulat (vom 1. Aug. d. J. 52 an) die les censoria des P. Clodius aufgehoben. έδεϊτο] verlangte. - υπέρ την κατάστασιν] über den festen Bestand (status reip.) der Verfassung hin

mit Gefahr für die Staatsverfassung. - τα πράγματα εξειν]

rerum potiri. - καταλύσαι] ihrer Macht (inperium proconsulare extraordinarium) berauben. ούκ. απεδείχθη] repulsam tulit (in den Komitien für d. J. 51 v. Chr.). δια την των νόμων εμπειρίαν] Serv. Sulpicius Rufus war von Cäsar begünstigt, M. Claudius Marcellus von Pompeius.

aus

59 Μάρκελλος δε πάντ’ ευθύς επί τη του Καίσαρος καταλύσει, της

γάρ του Πομπηίου μερίδος ήν, έπραττε, και άλλα τε επ' αυτώ πολλά, και ώστε και διάδοχόν οι ήδη και πρό του καθήκοντος χρόνου πεμφθήναι, έσηγήσατο. και αυτό και τε Σουλπίκιος και των δημάρχων τινές αντέπραξαν, ούτοι μεν τη προς τον Καίσαρα χάριτι εκείνος δ' αύτοϊς εκοινώσατο και ότι τοΐς πολλούς

ουκ ήρεσκε το τινα μεταξύ άρχοντα μηδέν ήδικηκότα παυθήναι. 2 μαθών ούν ταύθ' ο Πομπήιος, απήρε μέν γαρ εκ του άστεως

ως και ες την Ιβηρίαν στρατεύσων, ου μήν ουδε τότε εκ της Ιταλίας εξεχώρησεν, αλλά τοϊς υποστρατήγοις πάντα τα εκεί 3 προστάξας αυτός τη πόλει εφήδρευε, το μεν δή τον Καίσαρα

της ηγεμονίας παραλυθήναι ουδέ εαυτώ αρέσκειν έπλάττετο, έπραττε δ' όπως, όταν τον δεδομένον οι χρόνον διάρξη, τούτο δε ουκ ές μακράν αλλ' ευθύς εν τω υστέρω έτει γενήσεσθαι

έμελλε, τά τε όπλα καταθηται και ιδιωτεύων οίκαδε επανέλθη: 4 και δια τούτο Γάιόν τε Μάρκελλον ανεψιόν ή και αδελφόν, λέγεται γάρ εκάτερον, υπατεύσαι, επειδή τω Καίσαρι, καίπερ εξ επιγαμίας προσήκων, εχθρός ήν, και τον Κουρίωνα τον

C. 59. προ του καθήκοντος χρόvov] das Proconsulat des Cäsar dauerte 10 Jahre; es begann mit dem J. 58 und endete am letzten Dez. 49. Nach der gewöhnlichen Succession hatte aber Cäsar einen Nachfolger erst im Frühjahr 48 zu erwarten, so wie er selbst sein Proconsulat erst im Frühjahr 58 angetreten hatte. Anders urteilt über die Rechtsfrage zwischen Cäsar und dem Senat Peter Gesch. Roms II. Bd. p. 259 sq. Dagegen ist nicht nur das Zeugnis des Dio, sondern auch die Angabe des Suet. Caes. 28 zu bestimmt: M. Claudius Marcellus consul edicto praefatus de summa se rep. acturum rettulit ad senatum, ut ei succederetur ante tempus, quoniam bello (sc. Gallico) confecto pax esset ac dimitti deberet victor exercitus; et ne absentis ratio comitiis haberetur (von dem die Consulwahlen leitenden mag.), quando recenti plebiscito Pompeius postea abrogasset.

ούτοι μέν sc. tribuni pl. μεταξύ άρχοντα] noch während der Dauer seines Amtes (inperium).

ουδε τότε] 80 wenig wie früher. Denn schon im zweiten Consulate des Pompeius und Crassus (55) hatte der Tribun C. Trebonius das Gesetz durchgebracht, dass dem Pomp. das dies- und jenseitige Spanien auf 5 Jahre als Provinz übertragen werden sollte. Pomp. ging aber nicht in seine Provinz ab, sondern liess sie durch Legaten verwalten; er hielt es für seine Pläne für vorteilhafter, seine Zwecke in Rom persönlich zu fördern, wozu die ihm noch obliegende Verwaltung des Getreidewesens (annonae) den Vorwand lieh, - τοίς υποστρατήγοις] .

] Beim Ausbruch des Bürgerkrieges führten das Kommando in Spanien die Legaten Afranius, Petreius und Varro, cf. Caes. B. civ. I, 38. εφήdpevɛ] = ad urbem sedebat. και αδελφόν] i. e. frater patruelis, wofür die Lateiner so häufig nur das Wort frater gebrauchen. εξ επιγαμίας] i. e. adfinitate. Octavia die Schwester des Cäsar Augustus war verheiratet mit C. Marcellus. Κουρίωνα] Wie hoch Cicero und wohl auch viele andere

Γάιον, δι' έχθρας και αυτόν εκ παλαιού οι όντα, δημαρχήσαι εποίησεν.

ο ούν Καίσαρ μήτ' άλλως υπομένων έκ τε τηλικαύτης και 60 έκ χρονίου ηγεμονίας ιδιωτεύσαι, και φοβηθείς μη και επί τούς εχθρούς γένηται, παρεσκευάζετο ως και ακόντων αυτών εν τη αρχή έμμενών, και στρατιώτας προσκατελέγετο και χρήματα ήθροιζεν όπλα τε επoίει, και καθ' ηδονήν πάσιν ηγείτο. κάν 2 τούτω και τα οίκοι τρόπον τινά, του μη πάντα βία αλλά και πειθοί τι πράττειν δοκεϊν, προδιοικήσασθαι εθελήσας έγνω συναλλαγήναι το Κουρίωνι του τε γαρ των Σκριβωνίων γένους ήν, και την γνώμην οξύς, ειπείν τε δεινός, τώ τε πλήθει πιθανώτατος, και χρημάτων ες τα πάντα απλώς εξ ών ή αυτός τι πλεονεκτήσειν ή και ετέρω διαπράξεις ήλπιζεν αφειδέστατος. και αυτόν πολλά μέν επελπίσας, πάντων δε των οφειλημάτων, 3

3 συχνών διά τό πολλά δαπανάσθαι όντων, απαλλάξας ανηρτήσατο. πρός γαρ την παρούσαν ως έπραττε σπουδήν ούτε αργυρίου, άτε και εξ αυτών εκείνων αργυρολογών, έφείδετο, και προσυπισχνείτο τισι παμπληθή ων ουδέ πολλοστόν μέρος δώσειν έμελλε. και ου μόνον γε τους ελευθέρους αλλά και τους και δούλους τούς τι και οποσονούν παρά τοϊς δεσπόταις σφών δυναμένους εθεράπευσε και συχνοί αυτώ και εκ τούτου και των ιππέων και των βουλευτών υπήρξαν. unter den Optimaten den jungen dessen eine Anklage möglich war. feurigen und redegewandten Mann tà oinoi] in urbe, rerum civilium schätzten, wie grosse Erwartungen disceptatione. - τα πάντα απλώς

.

] sie von ihm hegten, davon zeugt ohne Unterschied in allen Verhältder Brief Ciceros an Curio ad Fam. nissen. επελπίσας] υποσχόμεII, 6 vom Jahr 53 v. Chr.

vos, doch ist der Ausdruck nicht C. 60. υπομένων] cum non susti- allein vom Gelde zu verstehen. neret, cum nollet. επί τοις εχθρούς των οφειλημάτων] Nach Val. Max. in die Gewalt seiner politischen IX 1, 6 sexcenties sestertium aeris Feinde kommen, etwa durch eine alieni. Sehr wegwerfend wird CaAnklage wegen Missbrauchs der rio von Cicero in der II. PhilippiAmtsgewalt, womit M. Cato den schen Rede (nach Cäsars und CuCäsar längst bedroht hatte. Dieser rios Tod) behandelt nur wegen seiGefahr konnte Cäsar entgehen, wenn ner grossen Schulden. Es ist nicht er sofort nach Niederlegung des zu leugnen, dass Cäsar den Curio Proconsulats in Rom ein Amt an- für seine Politik erkaufte, dabei trat. Darum liess er sich vom Volke ist aber zu beachten, dass Curio das Privilegium erteilen, während immerhin aus freier 'Uberzeugung seiner Abwesenheit in Gallien sich sich der Sache Cäsars anschliessen dennoch für das Jahr 48 um das konnte. Wie den Curio, so fesselte Consulat bewerben zu dürfen. Dann Cäsar auch Männer wie Antonius legte er Ende Dez. 49 sein Amt und Dolabella an seine Person und nieder und trat sofort am 1. Jan. 48 Sache. - και εκ τούτου] auch auf

. das Consulat an, ohne dass unter- diesem Wege. Histor. Quellenbuch II, 3.

11