και ομόσε αυτούς χωρούντες των τε ανδρών και των ίππων

αντελαμβάνοντο, προθύμως αγωνιζόμενοι και γάρ πεζοί τοίς 4 ιππεύσιν αυτών κούφοι επ' αυτό τούτο συνετετάχατο. και ταύτα

ου καθ' έν, ώσπερ είπον, αλλά πολλαχή άμα σποράδην εγίγνετο, ώστε των μεν πόρρωθεν μαχομένων, των δε συσταδον αγωνιζομένων, και των μεν παιόντων τινάς, των δε πατασσομένων,

φευγόντων ετέρων, διωκόντων άλλων, πολλάς μέν πεζoμαχίας, και πολλάς δε και ιππομαχίας οράσθαι. κάν τούτω και παρά δόξαν

συχνά συνέβαινε. και γάρ τρέψας τις τινα ετρέπετο, και άλλος εκκλίνας τινά αντεπετίθετο αυτώ πλήξας τις έτερον αυτός ετιτρώσκετο, και πεπτωκώς άλλος τον εστηκότα απεκτίννυε. και πολλοί μεν και άτρωτοι έθνησκον, πολλοί δε και ημιθνητές εφόνευον. και οι μεν έχαιρον και έπαιώνιζον, οι δε ελυπούντο και αλοφύροντο, ώστε βοής και στεναγμών πάντα πληρωθήναι, και τους μεν πλείοσι και εκ τούτου ταραχήν εγγενέσθαι, τα γαρ λεγόμενα άσημα σφίσι διά τε το άλλοεθνές και δια το αλλόθρoον όντα δεινώς αυτούς εξέπλησσε, τοϊς δε δή συνιείσιν αλλήλων πολλαπλάσιον το κακόν συμβήναι πρός γαρ τοϊς ιδίοις σφών παθήμασι και τα των πέλας και εώρων άμα

και ήκουον. 61 τέλος δε, ισορρόπως αυτών επί μακρότατον αγωνισαμένων,

και πολλών αμφοτέρωθεν ομοίως και πεσόντων και τρωθέντων, ο Πομπήιος άτε και 'Ασιανών και αγύμναστον το πλείον του

στρατού έχων ηττήθη, ώσπερ που και πρό του έργου οι έδε2 δήλωτο κεραυνοί τε γάρ ες το στρατόπεδον αυτού εσέπεσον,

και πύρ αέριον υπέρ της του Καίσαρος ταφρείας φανεν ες την εκείνου κατέσκηψε, τά τε σημεία αυτού τα στρατιωτικά μέλισσαι περιέσχον, και πολλά των ιερείων αυτοϊς ήδη τους

βωμούς προσαγόμενα εξέδρα. 62 των δε δή Πομπηιείων των μη εν χερσί φθαρέντων οι

μεν έφυγον όπη ποτέ ηδυνήθησαν, οι δε και μετέστησαν και

αυτών ο Καίσαρ τους μεν εν τώ τεταγμένω στρατευομένους 2 ες τα εαυτού στρατόπεδα εσέγραψε, μηδέν σφίσι μνησικακήσας,

των δε δή βουλευτών των τε ιππέων όσους μέν και πρότερόν

97 sqq.

auseinander ziehend. έθνησκον]
wurden niedergehauen.
C. 61. ισορρόπως] unentschieden.

ηττήθη] Genaueres bei Caes. III, 94. - σημεία] signα.

C. 62. οι μέν έφυγον] Caes. III,

Über 24000 Mann wurden gefangen genommen, ohngefähr 15000 waren gefallen. μετέστησαν] traten über, ergaben sich.

σαν.

ποτε ήρηκώς ήλεήκει απέκτεινε, πλήν ει' τινας οι φίλοι αυτού εξητήσαντο, τούτοις γαρ ένα εκάστω τότε σώσαι συνεχώρησε, 3 τους δε λοιπούς τους τότε πρώτον αντιπολεμήσαντας αυτό άφηκεν, είπών ότι ουδέν με ήδικήκασιν οι τα τού Πομπηίου φίλου σφίσιν όντος εσπούδασαν, μηδεμίαν ευεργεσίαν παρ' εμού έχοντες. το δ' αυτό τούτο και προς τους δυνάστας τούς 4 τε δήμους τους συναραμένους οι εποίησε" πάσι γάρ αυτοίς συνέγνω, εννοών ότι αυτός μεν ή ουδένα ή τινα αυτών ήπίστατο, παρ' εκείνου δε δή πολλά και αγαθά προεπεπόνθε

και πολύ γε τούτους μάλλον επήνει των ευεργεσίαν 5 μέν τινα παρά του Πομπηίου προλαβόντων, εν δε τούς κινδύνοις αυτόν εγκαταλιπόντων τους μεν γαρ και εαυτώ δι' 6 ευνοίας έσεσθαι ήλπιζε, τους δε, ει και τα μάλιστα έδoξάν τί οί και χαρίσασθαι, αλλά προδότας γε τού νύν φίλου γενομένους ουδέ εαυτού ποτε φείσεσθαι ενόμιζε. τεκμήριον δε 63 ότι Σαδάλου μέν του Θρακός και Δημοτάρου του Γαλάτου, καίτοι και εν τη μάχη γενομένων, Ταρκονδιμότου τε εν μέρει μέν τινι της Κιλικίας δυναστεύοντος, πλείστον δε αυτώ προς τα ναυτικά βοηθήσαντος, εφείσατο. τί γαρ δεί τους άλλους 2 τους τας συμμαχίας πέμψαντας καταλέγειν, οίς και αυτούς συγγνώμην ένειμε, χρήματα μόνον παρ' αυτών λαβών; άλλο γάρ ουδέν ούτε έδρασε σφάς ούτ' αφείλετο, καίπερ πολλών πολλά και μεγάλα, τα μεν πάλαι, τα δε και τότε, παρά του Πομπηίου ειληφότων. μέρος μεν γάρ τι της Αρμενίας της 3 του Δημοτάρου γενομένης 'Αριοβαρζάνει τώ της Καππαδοκίας βασιλεϊ έδωκεν, ου μέντοι και τον Δημότερον εν τούτω τι έβλαψεν, αλλά και προσευηργέτησεν ου γαρ εκείνου την χώραν απετέμετο, αλλ' υπό του Φαρνάκου πάσαν την Αρμενίαν καταληφθείσαν καταλαβων το μέν τι αυτής τω Αριοβαρζάνει, το δε δή το Δηιοτάρω έχαρίσατο. και τούτοις μεν ούτως έχρήσατο: 4 τω δε δή Φαρνάκη προβαλλομένο ότι μη προσαμύναι το Πομπηίω, κάκ τούτου συγγνώμης εφ' οίς επεποιήκει τυχεϊν αξιoύντι, ούτε ένειμεν επιεικές ουδέν, και προσέτι και αυτό τούτ' ένεκάλεσεν, ότι και πονηρός και ανόσιος περί τον ευεργέτην εγένετο. τοσαύτη μεν και φιλανθρωπία και αρετή προς άπαντας τους 5

eam victoriam probet, in qua occiderit nemo nisi armatus.

τους συναραμένους οί] die für Pompeius die Waffen ergriffen hatten. ήλεήκει] incolumes dimiserat. Cic. p. Ligario: quis non

C. 63. καταλέγειν] aufzählen, cf.

αντιπολεμήσαντας αυτώ έπειτα έχρητο, αμέλει και τα γράμματα τα απόθετα τα εν τοίς του Πομπηίου κιβωτίοις ευρεθέντα,

όσα τινών τήν τε προς εκείνον εύνοιαν και την προς εαυτόν 6 δύσνοιαν ήλεγχεν, ούτ' ανέγνω ούτ' εξεγράψατο, αλλ' ευθύς κατέφλεξεν, όπως μηδέν απ' αυτων δεινών αναγκασθή δράσαι. τούτο δε ουκ άλλως είπον, αλλ' ότι και ο Καιπίων ο Βρούτος ο Μάρκος, και μετά τούτο αυτόν αποκτείνας, και εάλω υπ' αυτού και εσώθη.

2. Tod des M. Porcius Cato (Dio 43, 10–11).

10 Ο Κάτων το μεν πρώτον συγκαταφυγόντων προς αυτόν

πολλών παρεσκευάζετο τών τε πραγμάτων αντιλαβέσθαι και 2 τον Καίσαρα τρόπον τινά αμύνασθαι" ως δέ οϊ τε Ούτικήσιοι,

άτε μηδε εν τω πρίν εχθρωδώς τω Καίσαρι έχοντες και τότε νενικηκότα αυτόν ορώντες, ουκ επείθοντο αυτώ, και οι εκ της γερουσίας των τε ιππέων παρόντες εφοβήθησαν μη συλληφθώσιν υπ' αυτών και δρασμόν έβουλεύσαντο, αυτός μεν ούτ'

αντιπολεμήσαι, ουδέ γάρ οδός τε ήν, ούτ' αυ προσχωρήσαι το 3 Καίσαρι έγνω, ουχ ότι τι έδεδίει, και γαρ ευ ήπίστατο και κατάλογος. – αμέλει] = quin etiam. .

auf den Thron zurückgeführt worτα γράμματα τα άπόθετα] Se- den. Allein bei seiner Landung neca de Ira II, 24 fecit hoc et C. ward er auf den Rat der Höflinge Caesar ille, qui victoria civili cle- Pothinus Achillas und Theodotus mentissime usus est cum scrinia de- hinterlistig ermordet. Während nun prehendisset epistularum ad Pom- Cäsar die Thronstreitigkeiten in peium missarum ab eis, qui vide- Ägypten ordnete (Cleopatra) und bantur aut in diversis aut in neu- den Volksaufstand in Alexandria tris fuisse partibus, conbussit; quam- (bellum Alexandrinum) bezwang, vis moderate soleret irasci, maluit endlich Pharnaces, den Sohn Minon posse.

κιβωτίοις] Schatulle. thridates des Grossen, zum Frieden ο Καιπίων] Er war adoptiert zwang (veni, vidi, vici bell. Alex. von Q. Servilius Caepio. Vgl. die 65 sqq.). sammelten sich die HäupLeichenrede des M. Antonius bei ter der Pompeianischen Partei in Shakespeare.

Afrika unter Cato Scipio und Iuba, C. 10. Pompeius hatte nach der dem Könige Numidiens, während Niederlage bei Pharsalus Mut und zugleich in Spanien die Söhne des Besinnung verloren. Er floh nach Pompeius Cnaeus und Sextus TrupLarissa und von hier an die Mün- pen warben. Cäsar überraschte aber dung des Peneus, dann begab er auch hier durch seine Schnelligkeit sich zu Schiffe über Lesbos und und besiegte Scipio und Iuba bei Cyprus nach Ägypten, weil er dort Thapsus (46 v. Chr.). Cato führte die beste Aufnahme erwartete: des unterdessen das Kommando in Utica. jungen Königs Ptolemäus Dionysos των πραγμάτων] Zur VerteidiVater Ptolemäus Auletes war (55 gung der Stadt. Vgl. Hirtius (Opv. Chr.), durch seine Mitwirkung pius ?) de bello Afr. c. 87. – οι εκ (von Gabinius und Antonius) wieder της γερουσίας] rmische Senatoren

πάνυ αν σπουδάσαντα αυτόν εαυτού, της επί φιλανθρωπία δόξης ένεκα, φείσασθαι, αλλ' ότι της τε ελευθερίας ισχυρώς ήρα, και ηττάσθαι ουδενός ουδέν έβούλετο, τού τε θανάτου πολύ τον παρά του Καίσαρος έλεον χαλεπώτερον ηγείτο είναι. συγ- 4 καλέσας δε τους παρόντας των πολιτών, και διερωτήσας όποι έκαστος αυτών ώρμηται, εκείνους μεν μετ' εφοδίων εξέπεμψε, τω δε υιεί προς τον Καίσαρα ελθείν εκέλευσε. πυθομένου τε του νεανίσκου ,,διά τί ούν ουχί και συ τούτο ποιείς και απεκρίνατο αυτώ ότι εγώ μεν έν τε ελευθερία και εν παρρησία τρα- 5 φείς ου δύναμαι την δουλείαν εκ μεταβολής επί γήρως μεταμαθεϊν σοι δ' εν τοιαύτη καταστάσει και γεννηθέντι και τραφέντι τον δαίμονα τον λαχόντα σε θεραπεύειν προσήκει. ταύτ' ουν πράξας, και τοΐς Ούτικησίοις τήν τε διοίκησιν άπο- 11 λογισάμενος και τα λοιπά χρήματα τά τε άλλα όσα αυτών είχεν αποδούς, προαπαλλαγήναι προ της του Καίσαρος αφίξεως ήθέλησε. και μεθ' ημέραν μεν ουκ επεχείρησε τούτο 2 ποιήσαι· ό τε γάρ υιός και οι άλλοι οι περί αυτόν όντες φυλακήν αυτού είχον έπει δε εσπέρα εγένετο, ξιφίδιόν τε τι κρύφα υπό το προσκεφάλαιον υπέθηκε, και το του Πλάτωνος βιβλίον το περί της ψυχής αυτώ γεγραμμένον ήτησεν, είτ' ουν 3 πόρρω της υποψίας του τι τοιούτο βουλεύσασθαι τους παρόντας απαγαγείν σπουδάσας, όπως ως ήκιστα παρατηρηθή, είτε και παραμύθιόν τι προς τον θάνατον εκ της αναγνώσεως αυτού λαβεϊν επιθυμήσας. ώς δε εκείνό τε ανελέξατο και η νυξ εμέ- 4 σου, τό τε εγχειρίδιον όφείλκυσε, και εαυτόν επί την γαστέρα παίσας ευθύς αν ετελεύτησεν εξαιμος γενόμενος, ει μη καταπεσών εκ τού σκιμποδίου ψόφον τε εποίησε και τους προκοιτούντας εξήγειρε. και ούτως ή τε υιός και άλλοι τινές εσπεσόντες τα τε έντερα αυτού ες την γαστέρα αύθις κατέταξαν και θεραπείαν αυτώ προσήγαγον. και οι μεν τό τε ξιφίδιον 5 ήραν και τας θύρας έκλεισαν, όπως ύπνου λάχη, ου γαρ δή και άλλως πως αποθανείν αυτόν προσεδόκησαν, εκείνος δε ές

und Ritter. ηττάσθαι] sich unterwerfen.

των πολιτών] der romischen Bürger. - μετ' εφοδίων viatico instructos. τον δαίμονα] fortunam.

C. 11. την διοίκησιν] Cato hatte die gesamte Verwaltung der Stadt

in die Hand genommen.

το του Πλάτωνος βιβλίον] den Dialog Phado. η νυξ εμέσου] Florus: circa primam ogiliam. - εξαιμος γενό

. μενος] Durch Verblatung. – εκ του σκιμποδίου] es grabato. προκοιτούντας] die im Vorzimmer Schla

6

τε το τραύμα τας χείρας ενέβαλε και τας ραφάς αυτού διαρρήξας απέψυξεν.

ο δε ούν Κάτων και δημοτικώτατος και ισχυρογνωμονέστατος πάντων των καθ' εαυτόν ανθρώπων γενόμενος μεγάλης δόξαν και απ' αυτού του θανάτου έλαβεν, ώστε και επωνυμίαν Ούτικήσιος, ότι τε εν τη δυτική ούτως ετελεύτησε και ότι δημοσία υπ' αυτών ετάφη, κτήσασθαι.

3. Krieg gegen die Söhne des Pompeius in Spanien

(Dio XLIII, 28-32. 35-40).

28 Kάν τούτω εμάνθανε μεν πάντα καθ' έκαστον ων ο Πομ

πήιος εν τη Ιβηρία επoίει, ου μέντοι και δυσνίκητον αυτόν είναι νομίζων πρότερον μεν το ναυτικόν εκ της Σαρδούς επ'

αυτόν απέστειλεν, ύστερον δε και τα στρατεύματα τα έκ κατα2 λόγου έπεμψεν ως και δι' ετέρων διαπολεμήσων. έπει δε

ήσθετο έκεϊνόν τε επί μέγα προχωρούντα και τους πεμφθέντας fenden. τας χείρας ενέβαλε] Se- Rückkehr hatte man unmässige Ehneca ep. III, 3, 8 Impressit deinde renbeschlüsse gefasst, jetzt vermortiferum corpori voinus. quo obli- ordnete man ein Dankfest auf 40 gato a medicis cum minus sangui- Tage, ernannte den Sieger zum Diknis haberet, minus virium, animi tator auf zehn und zum praefectus idem, iam non tantum Caesari, sed moribus auf drei Jahre. Cäsar gab sibi iratus nudas in volnus ma- sich alle Mühe, durch kostbare Baunus egit et generosum illum con- ten und Feste und Spiele das Volk temptoremque omnis potentiae spi- für sich zu gewinnen, aber das ritum non emisit sed eiecit. δη- Alles konnte nicht hindern, dass μοτικώτατος] Wenn das Adjektivum man sich ungehalten äusserte über richtig ist, so soll es bedeuten: die Anwesenheit und die Hofbalrepublikanisch gesinnt. - ισχυρο- tung der Kleopatra in Rom, von

, yv@uovéotatos] gravissimus et con- der man nicht mit Unrecht fürchstantissimus. Vgl. Cic. ad Att. XII, tete, dass sie Cäsar für den Prunk 4. Quin etiam, si a sententiis eius einer orientalischen Monarchie durch dictis, si ab omni voluntate consiliis- eine Verbindung mit ihr gewinnen que, quae de rep. habuit, recedam wolle. Darüber kamen kriegerische Wilõsque velim gravitatem constan- Nachrichten aus Spanien, welche tiamque eius laudare, hoc ipsum ta- von Tag zu Tag gefährlicher ermen istis (den Cäsarianern) odio- schienen. δυσνίκητον Cn. Pomp., sum äxovoua sit. Sed vere laudari der ältere Sohn des Cn. Pomp. ille vir non potest, nisi haec ornata Magnus hatte im J. 47, also noch sint: quod ille ea quae nunc sunt et vor dem afrikanischen Kriege, Utica futura viderit et ne fierent conten- mit 30 Schiffen und etwa 2000 derit et facta ne videret vitam reli- Mann verlassen, Freie und Sklaven, querit.

welche zum Teil keine Waffen hatC 28. κάν τούτω] Nach der ten. απέστειλεν] unter dem LeSchlacht bei Thapsus (am 6. April gaten C. Didius. – δι' ετέρων] Die

. 46) traf Cäsar etwa im Juli 46 wie- Legaten Q. Pedius and Q. Fabius der in Rom ein. Noch vor seiner Maximus. - επί μέγα προχωρούντα]

.