multi oppido egressi, repente omnem equitatum, et cum hist velocissimos pedites cursu tendere ad Capsam, et portas obsidere jubet; deinde ipse intentus" propere sequi, neque milites prædari sinere. Quæ postquam oppidani 6 cognovere, res trepida, metus ingens, malum improvisum, ad hoc pars civium y extra moenia in hostium potestate, coegere, uti deditionem facerent. Ceterum oppidum incensum; Numidæ puberes interfecti; alii omnes venumdati; præda militibus divisa. Id facinusa contra jus belli non avaritiâ, neque scelere consulis admissum; sed quia locus Jugurthæ opportunus, nobis aditu difficilis, genus hominum mobile, infidum ante, neque beneficio, neque metu coercitum b.

XIV. Romanorum mores paulatim corrupti et pessumdati. (Sallust. Bell. Catil. c. 6.)

h

Urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque 1 habuereb initio Trojani, qui, Æneâ duce, profugi sedibus incertis vagabantur; cumque his Aborigines ", genus hominum agrested, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum. Hi postquam in una monia convenere, dispari genere, dissimili linguâ, alius alio more viventes, incredibile memoratu est, quam facile coaluerint. Sed postquam res eorum civibus, moribus, agris aucta f, satis prospera satisque pollens videbatur, sicuti pleraque mortalium habentur, invidia ex opulentiâ orta est. Igitur 2 reges populique finitumi bello tentare, pauci ex amicis auxilio esse; nam ceteri metu perculsi ", a periculis aberant. At Romani domi militiæque intenti* festinare 1, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, libertatem, patriam parentesque armis tegere; post, ubi pericula. virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant, magisque dandis " quam accipiundis beneficiis amicitias parabant. Imperium legitimum, nomen imperii regium 3 habebant. Delecti, quibus corpus annis infirmum, ingenium sapientiâ validum erat, reipublicæ consultabant; hi vel ætate, vel curæ similitudine Patres appellabantur. Post, ubi regium imperium, quod initio conservandæ libertatis atque augendæ reipublicæ fuerat, in superbiam dominationemque r convortits; immutato more, annua imperia binosque imperatores sibi fecere. Eo modo " mi

nume posse putabant per licentiam insolescere animum humanum.

e

f

4 [VII.] Sed eâ tempestate cœpere se quisque magis extollere, magisque ingenium in promtu habere a. Nam regibus boni quam mali suspectiores sunt, semperque his aliena virtus formidolosa est. Sed civitas, incredibile memoratu est, adeptâ libertate ©, quantum brevi creverit; tanta cupido gloriæ incesserat. Jam primum juventus, simul ac belli patiens erat, in castris per laboris usum militiam discebat, magisque in decoris armis, quam in scortis atque 5 conviviis lubidinem habebat 8. Igitur talibus viris non labor insolitus, non locus ullus asper aut arduus erat; non armatus hostis formidolosus; virtus omnia domuerat b. Sed gloriæ maxumum certamen inter ipsos erat; sici se quisque hostem ferire, murum adscendere, conspici, dum tale facinus faceret, properabat; eas divitias, eam bonam famam1 magnamque nobilitatem putabant; laudis avidi, pecuniæ liberales erant; gloriam ingentem, divitias honestas ° volebant. Memorare possem, quibus in locis maxumas hostium copias populus Romanus parvâ manu fuderit, quas urbes naturâ munitas pugnando ceperit, ni ea res longius ab incepto traheret.

6

7

n

[VIII.] Sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea res P cunctas e libidine magis, quam ex vero celebrat obscuratque. Atheniensium res gestæ, sicuti ego æstumo, satis amplæ magnificæque fuere, verum aliquanto minores tamen, quam famâ feruntur. Sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta pro maxumis celebrantur. Ita eorum, qui ea fecere, virtus tanta habetur, quantum verbis eam potuere extollere præclara ingenia. At populo Romano nunquam ea copia fuit, quia prudentissimus quisque maxume negotiosus erat; ingenium nemo sine corpore exercebat; optumus quisque facere, quam dicere, sua ab aliis bene facta laudari, quam ipse aliorum narrare malebat.

X

S

u

[IX.] Igitur domi militiæque boni mores colebantur. Concordia maxuma, minuma avaritia erat; jus bonumque " apud eos non legibus magis, quam naturâ valebat. Jurgia, discordias, simultates cum hostibus exercebant, cives cum civibus de virtute certabant. In suppliciis deorum magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. Duabus his artibus, audaciâ in bello, ubi pax evenerat, æquitate seque remque

publicam curabant. Quarum rerum Ꮓ ego maxuma documenta hæc habeo, quod in bello sæpius vindicatum est in eos, qui contra imperium in hostes pugnaverant, quique tardius, revocati, bello excesserant, quam qui signa relinquere, aut pulsi loco cedere ausi erant ; in pace vero, quod beneficiis, quam metu imperium agitabant, et acceptâ injuriâ ignoscere, quam persequi malebant.

[X.] Sed ubi labore atque justitiâ respublica crevit, 8 reges magni bello domiti, nationes feræ et populi ingentes vi subacti; Carthago, æmula imperiii Romani, ab stirpe * interiit, cuncta maria terræque patebant, sævire Fortuna1 ac miscere omnia cœpit. Qui labores, pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant, his otium", divitiæ, optandæ aliis, oneri miseriæque fuere. Igitur primo pecuniæ, deinde imperii cupido crevit. Ea quasi materies ° omnium malorum fuere. Nam avaritia fidem, probitatem 9 ceterasque artes bonas subvortit P; pro his superbiam, crudelitatem, deos neglegere, omnia venalia habere edocuit. Ambitio multos mortales falsos fieri subegit; aliud clausum in pectore, aliud in linguâ promtum habere; amicitias inimicitiasque non ex ret, sed ex commodo æstumare; magisque vultum ", quam ingenium bonum habere. primo paulatim crescere, interdum vindicari; post, ubi contagio quasi pestilentia invasit *, civitas immutata, imperium ex justissimo atque optumo crudele intolerandumque factum.

Hæc

a

[XI.] Sed primo magis ambitio quam avaritia animos 10 hominum exercebat'; quod tamen vitium propius virtutem z erat. Nam gloriam, honorem, imperium bonus ignavus æque sibi exoptant; sed ille verâ viâ nititur; huic quia bonæ artes desunt, dolis atque fallaciis contendit. Avaritia pecuniæ studium habet, quam nemo sapiens concupivit. Ea, quasi venenise malis imbuta, corpus animumque virilem effeminat; semper infinita, insatiabilis est, neque copia, neque inopia minuitur. Sed postquam L. Sulla, armis 11 receptâ republicâ, bonis initiis malos eventus habuit; rapere omnes, trahere, domum alius, alius agros cupere, neque modumi, neque modestiam victores habere, foeda crudeliaque in civibus facinora facere. Huc accedebat, quod L. Sulla exercitum, quem in Asiâ ductaverat, quo sibi fidum faceret, contra morem majorum, luxuriosem nimisque liberaliter habuerat. Loca amoena, voluptaria

12

facile in otio feroces militum animos molliverant. Ibi primum insuevit exercitus populi Romani amare, potare, signa, tabulas pictas, vasa cælata mirari, ea privatim ac publice rapere; delubra spoliare; sacra profanaque omnia polluere. Igitur hi milites, postquam victoriam adepti sunt, nihil reliqui victis fecere. Quippe secundæ res sapientium animos fatigant P; ne illi corruptis moribus victoriæ temperarent.

[XII.] Postquam divitiæ honori esse cœpere, et eas gloria, imperium, potentia sequebatur, hebescere virtus, paupertas probro haberi, innocentia t pro malivolentiâ duci cœpit. Igitur ex divitiis juventutem luxuria atque avaritia cum superbiâ invasere; rapere, consumere, sua parvi pendere, aliena cupere"; pudorem, pudicitiam, divina atque humana promiscua, nihil pensi neque moderati habere. 13 Operæ pretium est, quum domos atque villas cognoveris in urbium modum exædificatas, visere templa deorum, quæ nostri majores, religiosissimi mortales, fecere. Verum illi delubra deorum pietate, domos suâ gloriâ decorabant, neque victis quidquam præter injuriæ licentiam eripiebant. At hi contra ignavissimi homines per summum scelus omnia ea sociis adimere, quæ fortissimi viri victores hostibus reliquerant; proinde quasi a injuriam facere, id demum esset imperio uti.

14

h

[XIII.] Nam quid ea memorem, quæ nisi his qui videre nemini credibilia sunt, a privatis compluribus subversos montes b, maria constructa esse. Quibus mihi videntur ludibrio fuisse divitiæ ; quippe quas honeste habere licebat, abuti per turpitudinem properabant. Sed lubido ganeæ ceterique cultusi non minor incesserat. Vescendi caussâ terrâ marique omnia exquirere; dormire prius quam somni cupido esset, non famem aut sitim, neque frigus, neque lassitudinem opperiri, sed ea omnia luxu antecapere. Hæc juventutem, ubi familiares opes defecerant, ad facinora incendebant. Animus imbutus malis artibus haud facile lubidinibus carebat; eo profusius omnibus modis quæstui atque sumtui deditus erat.

k

EX CURTIO RUFO.

XV. Alexander quum in gravem morbum incidisset, cum suá fortitudine, tum Philippi medici arte sanatur. (Curtius 1. III. c. 4-6.)

с

[IV.] Tarson a mediam Cydnus amnis interfluit, non 1 spatio aquarum, sed liquoreb memorabilis: quippe leni tractu e fontibus labens, puro solo excipitur; nec torrentes incurrunt, qui placide manantis alveum turbent. Itaque incorruptus, idemque frigidissimus, quippe multâ riparum amoenitate inumbratus, ubique fontibus suis similis in mare evadit. Alexander cum exercitu pervenit ad urbem Tarson, cui tum maxime Persæ subjiciebant ignem, ne opulentum oppidum hostis invaderet. At ille Parmenione ad inhibendum incendium cum expeditâ manu præmisso, postquam barbaros adventu suorum fugatos esse cognovit, urbem a se conservatam intrat. [V.] Erat tunc æstas, cujus calor 2 non aliam magis quam Ciliciæ oram vapore solis accendith, et diei fervidissimum tempus coeperat. Pulvere ac sudore simul perfusum regem invitavit liquor fluminis, ut calidum adhuc corpus ablueret. Itaque veste depositâ in conspectu agminis, decorumi quoque futurum ratus, si ostendisset suis, levi ac parabili cultu corporis se esse contentum, descendit in flumen; vixque ingressi subito horrore artus rigere cœperunt: pallor deinde suffusus est, et totum propemodum corpus vitalis calor reliquit. Exspiranti similem ministri manu excipiunt, nec satis compotem mentis in tabernaculum deferunt. Ingens sollicitudo et pæne jam 3 luctus m in castris erat. Flentes querebantur in tanto impetu cursuque rerum, omnis ætatis ac memoriæ clarissimum regem non in acie saltem °, non ab hoste dejectum; sed abluentem aquâ corpus ereptum esse et exstinctum. Instare Darium, victorem P antequam vidisset hostem; sib easdem terras, quas victores peragrassent, [fugâ] repetendas. Omnia aut ipsos aut hostes populatos, per vastas solitudines, etiamsi nemo insequi velit, euntes, fame atque inopiâ debellari posse. Quem signum daturum fugientibus? quem ausurum Alexandro succedere? Jam ut ad Hellespontum fugâ penetrarent, classem, quâ transeant, quem præparaturum?-Rursus in ipsum regem misericordiâ versâ, illum

n