Liber XLI.

a patre in pace habitam armasse eoque iuventuti

prædandi cupidæ pergratus esse dicebatur.

Consilium de Histrico bello cum haberet consul, alii 1 gerendum extemplo, antequam contrahere copias hostes possent, alii consulendum prius senatum censebant. Vicit sen- 2 tentia, quæ diem non proferebat. Profectus ab Aquileia consul castra ad lacum Timavi posuit; (imminet mari is lacus;) eodem decem navibus C. Furius duumvir navalis venit. Ad- 3 versus Illyriorum classem creati duumviri navales erant, qui tuendæ viginti navibus maris superi oræ Anconam velut cardinem haberent; inde L. Cornelius dextra litora usque ad Tarentum, C. Furius læva usque ad Aquileiam tueretur. Ex 4 naves ad proximum portum in Histria fines cum onerariis et magno commeatu missæ; secutusque cum legionibus consul quinque ferme milia a mari posuit castra. In portu empo- 5 rium brevi perfrequens factum, omniaque hinc in castra subportabantur. Et, quo id tutius fieret, stationes ab omnibus castrorum partibus circumdatæ sunt. In Histriam versum 6 præsidium stativum repentina cohors Placentina opposita inter mare et castra; et, ut item aquatoribus ad fluvium esset præsidium, M. Æbutius, tribunus militum secundæ legionis, duos manipulos militum eo ducere iussus est. T. et C. Ælii tri- 7 buni militum legionem tertiam, quæ pabulatores et lignatores

Interciderat iam, cum codex Laurishami repertus est, quaternio primus, in quo præter alia scriptæ erant res a Ti. Graccho proconsule in Hispania gesta, deinde narrationis belli Histrici initium. In cap. 1-IX, amisso post Grynær ætatem quaternione altero codicis, pro codice est edit. Frob. 1. 3, 3 tuendam vig. nav. mari superiore Anconam Florebellus. 6, 1 in Histriamque suum præs. Gronov. 3 et ut idem aquat. Mg. Em. 493. 5 militum adiicere Mg. Em. ibid. (Similiter coniecit Weiss.)

Livius ex rec Madvigil. VII.

1

2

8 tueretur, via, quæ Aquileiam fert, duxerant. Ab eadem regione mille ferme passuum castra erant Gallorum; Catmelus regulus præerat tribus haud amplius milibus armatorum.

Histri, ut primum ad lacum Timavi castra sunt Ro2 mana mota, ipsi post collem occulto loco consederunt, et inde obliquis itineribus agmen sequebantur, in omnem occasionem intenti; nec quicquam eos, quæ terra marique agerentur, fallebat. 3 Postquam stationes invalidas esse pro castris, forum turba inermi frequens inter castra et mare commeantium, sine ullo terrestri aut maritimo munimento, viderunt, duo simul præsidia, Placentina cohortis et manipulorum secundæ legionis, adgre4 diuntur. Nebula matutina texerat inceptum; qua dilabente ad primum teporem solis, perlucens iam aliquid, incerta tamen, ut solet, lux, speciem omnium multiplicem intuenti reddens, tum quoque frustrata Romanos, multo maiorem iis, quam erat, 5 hostium aciem ostendit. Qua territi utriusque stationis milites ingenti tumultu cum in castra confugissent, haud paulo ibi 6 plus, quam quod secum ipsi attulerant, terroris fecerunt. Nam neque dicere, quid fugissent, nec percontantibus reddere responsum poterant, et clainor in portis, ut ubi nulla esset statio, quæ sustineret impetum, audiebatur, et concursatio in obscuro incidentium aliorum in alios incertum fecerat, an hostis intra 7 vallum esset. Una vox audiebatur ad mare vocantium; id forte temere ab uno exclamatum totis passim personabat ca8 stris. Itaque primo, velut iussi id facere, pauci, maior pars inermes, ad mare decurrunt, dein plures, postremo prope omnes et ipse consul, cum, frustra revocare fugientes conatus, nec imperio nec auctoritate nec precibus ad extremum valuisset. 9 Unus remansit M. Licinius Strabo, tribunus militum tertiæ legionis, cum tribus signis e legione sua relictus. Hunc, in

8, 2 Catmelus pro regulo erat Mg. Em. 494. 3 aut amplius Floreb. II, 2, 3 Drakenb. quicquam eorum, quæ 3, 1 eorum turba inermis frequens Scaliger (forum) et Gron. 2 mercantium Gron. 8, 1 pauci armati, maior Mg. Em. 494. 9, 2 ab legione Mg. Em. 495.

vacua castra impetu facto, Histri, cum alius armatus iis nemo obviam isset, in prætorio instruentem atque adhortantem suos oppresserunt. Prolium atrocius quam pro paucitate resisten- 10 tium fuit, nec ante finitum est, quam tribunus militum quique circa eum constiterant, interfecti sunt. Prætorio deiecto direp- 11 tisque, quæ ibi fuerunt, ad quæstorium quintanamque hostes pervenerunt. Ibi cum omnium rerum paratam expositamque 12 copiam et stratos lectos in quæstorio invenissent, regulus accubans epulari cœpit. Mox idem ceteri omnes, armorum hostium- 13 que obliti, faciunt, et, ut quibus insuetus liberalior victus esset, avidius vino ciboque corpora onerant.

Nequaquam eadem est tum rei forma apud Romanos; terra, mari trepidatur; nautici tabernacula detendunt commeatumque in litore expositum in naves rapiunt; milites in scaphas 2 et mare territi ruunt; nautæ metu, ne compleantur navigia, alii turbæ obsistunt, alii ab litore naves in altum expellunt. Inde certamen, mox etiam pugna cum volneribus et cæde in 3 vicem militum nautarumque oritur, donec iussu consulis procul a terra classis submota est. Secernere inde inermes ab ar- 4

matis cœpit. Vix MCC ex tanta multitudine, qui arma haberent, perpauci equites, qui equos secum eduxissent, inventi sunt; cetera deformis turba, velut lixarum calonumque, præda fere futura, si belli hostes meminissent. Tunc demum nuntius 5 ad tertiam legionem revocandam et Gallorum præsidium missus, et simul ex omnibus locis ad castra recipienda demendamque ignominiam rediri cœptum est. nis pabulum lignaque proicere iubent; centurionibus imperant, ut graviores ætate milites binos in ea iumenta, ex quibus onera deiecta erant, imponant; equitibus, ut singulos e iuvenibus pe

Tribuni militum tertiæ legio- 6

11, 1 direptis quæ Drak. 2 quæstorium forum quintanamque Duker. III, 1, 1 Pro tum rei fortasse scribendum rerum cum lacobsio. 4, 4 præda vere Mg. Em. 495. 5, 2 præsidium: et simul Weissenb., etsi alio loco; fort fuit: arcessendum missus. 6, 1 Fort. Tribuni milites Em. 495. 4 imponant: equites ut anonymus

3

4

7 dites secum in equos tollant. Egregiam gloriam legionis fore, si castra, metu secundanorum amissa, sua virtute recipiant; et recipi facile esse, si in præda occupati barbari subito op8 primantur; sicut ceperint, posse capi. Summa militum alacritate adhortatio audita est; ferunt citati signa, nec signiferos armati morantur. Priores tamen consul copiæque, quæ a mari 9 reducebantur, ad vallum accesserunt. L. Atius, tribunus primus secundæ legionis, non hortabatur modo milites, sed docebat 10 etiam, si victores Histri, quibus armis cepissent castra, iisdem capta retinere in animo haberent, primum exutum castris hostem ad mare persecuturos fuisse, deinde stationes certe pro vallo habituros; vino somnoque veri simile esse mersos iacere.

Sub hæc A. Bæculonium, signiferum suum, notæ for2 titudinis virum, inferre signum iussit. Ille, signum si sequerentur, quo celerius fieret, facturum dixit; connixusque, cum trans vallum signum traiecisset, primus omnium portam intravit. 3 Et parte alia T. et C. Ælii, tribuni militum tertiæ legionis, cum equitatu adveniunt. Confestim et, quos binos oneraria in iumenta imposuerant, secuti, et consul cum toto agmine. 4 At Histrorum pauci, qui modice vino usi erant, memores fuerunt fugæ; aliis somno mors continuata est; integraque sua omnia Romani, præterquam quod vini cibique absumptum erat, 5 receperunt. Egri quoque milites, qui in castris relicti fuerant, postquam intra vallum suos senserunt, armis arreptis cædem 6 ingentem fecerunt. Ante omnes insignis opera fuit C. Popili

equitis; Sabello cognomen erat. Is, pede saucio relictus, longe 7 plurimos hostium occidit. Ad octo milia Histrorum sunt cæsa, captus nemo, quia ira et indignatio immemores prædæ fecit. Rex tamen Histrorum temulentus ex convivio, raptim a suis 8 in equum impositus, fugit. Ex victoribus CCXXXVII milites perierunt, plures in matutina fuga quam in recipiendis castris.

IV, 2, 1 Ille, si unum se sequer. Iacobsius. 3, 3 Verba et consul. . agmine corrupta videntur (et relicum agmen ?) 4, 1 vinosi erant Mg. fuerant Modius.

Forte ita evenit, ut Cn. et L. Gavillii Novelli Aqui- 5 leienses, cum commeatu venientes, ignari prope in capta castra ab Histris inciderent. Ii cum Aquileiam, relictis impedimentis, 2 refugissent, omnia terrore ac tumultu non Aquileia modo, sed Romæ quoque post paucos dies impleverunt, quo non capta 3 tantum castra ab hostibus nec fuga, quæ vera erant, sed, perditas res deletumque exercitum omnem, adlatum est. Itaque, 4 quod in tumultu fieri solet, dilectus extra ordinem non in urbe tantum, sed tota Italia indicti. Duæ legiones civium Romanorum conscriptæ et X millia peditum cum equitibus D sociis nominis Latini imperata. M. Iunius consul transire 5 in Galliam et ab civitatibus provinciæ eius, quantum quæque posset, militum exigere iussus. Simul decretum, ut Ti. Clau- 6 dius prætor militibus legionis quartæ et socium Latini nominis V milibus, equitibus CCL, Pisas ut convenirent, ediceret, eamque provinciam, dum consul inde abesset, tutaretur; M. Titinius 7 prætor legionem primam, parem numerum sociorum peditum equitumque Ariminum convenire iuberet. Nero paludatus Pisas 8 in provinciam est profectus; Titinius, C. Cassio tribuno militum Ariminum, qui præesset legioni, misso, dilectum Romæ habuit. M. Iunius consul, ex Liguribus in provinciam Galliam trans- 9 gressus, auxiliis protinus per civitates Galliæ militibusque coloniis imperatis, Aquileiam pervenit. Ibi certior factus, 10 exercitum incolumem esse, scriptis litteris Romam, ne tumultuarentur, ipse, remissis auxiliis, quæ Gallis imperaverat, ad collegam est profectus. Romæ magna ex necopinato lætitia 11 fuit; dilectus omissus est, exauctorati, qui sacramento dixerant, et exercitus, qui Arimini pestilentia affectus erat, domum dimissus. Histri, magnis copiis cum castra haud procul consulis 12 castris haberent, postquam alterum consulem cum exercitu novo advenisse audierunt, passim in civitates dilapsi sunt. Consules Aquileiam in hiberna legiones reduxerunt.

V, 1, 1 Gavillii, novelli Niebuhr Hist. Rom. II n. 595. 3, 2 erat Gron. 6, 1 T. Sigon. 3 equitum Gron. 9, 3 colonis Douiat.