14 As Priestess of Juno the Fury Accosts Turnus. [ÆNEID.

exuit, in vultus sese transformat anilis ;

et frontem obscenam rugis arat, induit albos
cum vitta crinis, tum ramum innectit olivae ;
fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos

et iuveni ante oculos his se cum vocibus offert :
'Turne, tot incassum fusos patiere labores
et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis?
Rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes
abnegat, externusque in regnum quaeritur heres.
I nunc, ingratis offer te, inrise, periclis ;
Tyrrhenas, i, sterne acies; tege pace Latinos.
Haec adeo tibi me, placida cum nocte iaceres,
ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit.
Quare age et armari pubem portisque moveri

420

425

laetus in arma para, et Phrygios qui flumine pulchro

430

consedere duces pictasque exure carinas.

Caelestum vis magna iubet. Rex ipse Latinus,
ni dare coniugium et dicto parere fatetur,
sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.'
Hic iuvenis vatem inridens sic orsa vicissim
ore refert: Classis invectas Thybridis undam
non, ut rere, meas effugit nuntius auris.
Ne tantos mihi finge metus ; nec regia Iuno
inmemor est nostri.

Sed te victa situ verique effeta senectus,
o mater, curis nequiquam exercet et arma
regum inter falsa vatem formidine ludit.
Cura tibi divom effigies et templa tueri :
bella viri pacemque gerent, quis bella gerenda.'
Talibus Allecto dictis exarsit in iras,

at iuveni oranti subitus tremor occupat artus,
deriguere oculi: tot Erinys sibilat hydris
tantaque se facies aperit; tum flammea torquens
lumina cunctantem et quaerentem dicere plura

435

440

445

reppulit et geminos erexit crinibus anguis verberaque insonuit rabidoque haec addidit ore; En ego victa situ, quam veri effeta senectus arma inter regum falsa formidine ludit.

Respice ad haec: adsum dirarum ab sede sororum, bella manu letumque gero.'

450

455

Sic effata facem iuveni coniecit et atro lumine fumantis fixit sub pectore taedas.

1

Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus perfundit toto proruptus corpore sudor;

arma amens fremit, arma toro tectisque requirit ;

460

saevit amor ferri et scelerata insania belli,

ira super magno veluti cum flamma sonore virgea suggeritur costis undantis aëni

exsultantque aestu latices, furit intus aquaï fumidus atque alte spumis exuberat amnis,

465

nec iam se capit unda, volat vapor ater ad auras.

Ergo iter ad regem polluta pace Latinum indicit primis iuvenum et iubet arma parari, tutari Italiam, detrudere finibus hostem :

se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque. Haec ubi dicta dedit divosque in vota vocavit, certatim sese Rutuli exhortantur in arma :

470

hunc decus egregium formae movet atque iuventae, hunc atavi reges, hunc claris dextera factis.

Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet,

475

Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis,

arte nova speculata locum, quo litore pulcher insidiis cursuque feras agitabat Iulus.

Hic subitam canibus rabiem Cocytia virgo obicit et noto naris contingit odore,

480

ut cervum ardentes agerent; quae prima laborum

causa fuit belloque animos accendit agrestis. Cervus erat forma praestanti et cornibus ingens, Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptum

nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent

armenta et late custodia credita campi.

485

Adsuetum imperiis soror omni Silvia cura
mollibus intexens ornabat cornua sertis
pectebatque ferum puroque in fonte lavabat.
Ille, manum patiens mensaeque adsuetus erili,
errabat silvis rursusque ad limina nota
ipse domum sera quamvis se nocte ferebat.
Hunc procul errantem rabidae venantis Iuli
commovere canes, fluvio cum forte secundo
deflueret ripaque aestus viridante levaret.
Ipse etiam, eximiae laudis succensus amore,
Ascanius curvo direxit spicula cornu;
nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo
perque uterum sonitu perque ilia venit harundo.
Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit
successitque gemens stabulis questuque cruentus
atque imploranti similis tectum omne replebat.
Silvia prima soror, palmis percussa lacertos,
auxilium vocat et duros conclamat agrestis.
Olli, pestis enim tacitis latet aspera silvis,
inprovisi adsunt, hic torre armatus obusto,
stipitis hic gravidi nodis: quod cuique repertum
rimanti, telum ira facit. Vocat agmina Tyrrhus,
quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis
scindebat, rapta spirans immane securi.

At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi
ardua tecta petit stabuli et de culmine summo
pastorale canit signum cornuque recurvo
Tartaream intendit vocem, qua protinus omne
contremuit nemus et silvae insonuere profundae;
audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis
sulfurea Nar albus aqua fontesque Velini,
et trepidae matres pressere ad pectora natos.
485 Tyrrheus. Eds.

511 nancta. R.

490

495

500

505

510

515

Tum vero ad vocem celeres, qua bucina signum
dira dedit, raptis concurrunt undique telis
indomiti agricolae ; nec non et Troïa pubes
Ascanio auxilium castris effundit apertis.
Direxere acies. Non iam certamine agresti,
stipitibus duris agitur sudibusve praeustis,
sed ferro ancipiti decernunt atraque late
horrescit strictis seges ensibus aeraque fulgent
sole lacessita et lucem sub nubila iactant :
fluctus uti primo coepit cum albescere vento,
paulatim sese tollit mare et altius undas
erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo.
Hic iuvenis primam ante aciem stridente sagitta,
natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo,
sternitur; haesit enim sub gutture volnus et udae
vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam.
Corpora multa virum circa seniorque Galaesus,
dum paci medium se offert, iustissimus unus
qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis :
quinque greges illi balantum, quina redibant
armenta, et terram centum vertebat aratris.

520

525

530

535

Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur,

540

promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum

imbuit et primae commisit funera pugnae,

deserit Hesperiam et caeli convexa per auras Iunonem victrix adfatur voce superba :

'En, perfecta tibi bello discordia tristi:

545

dic in amicitiam coeant et foedera iungant.

Quando quidem Ausonio respersi sanguine Teucros,

hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas : finitimas in bella feram rumoribus urbes

accendamque animos insani Martis amore,

undique ut auxilio veniant; spargam arma per agros.' Tum contra Iuno; 'Terrorum et fraudis abunde est ;

550

stant belli causae, pugnatur comminus armis, quae fors prima dedit sanguis novus imbuit arma.

Talia coniugia et talis celebrent hymenaeos egregium Veneris genus et rex ipse Latinus.

555

Te super aetherias errare licentius auras

haud pater ille velit, summi regnator Olympi:

cede locis ; ego, siqua super fortuna laborum est,
ipsa regam.' Talis dederat Saturnia voces.
Illa autem attollit stridentis anguibus alas
Cocytique petit sedem, supera ardua linquens.
Est locus Italiae medio sub montibus altis,
nobilis et fama multis memoratus in oris,
Amsancti valles: densis hunc frondibus atrum

560

565

urguet utrimque latus nemoris, medioque fragosus dat sonitum saxis et torto vertice torrens.

Hic specus horrendum et saevi spiracula Ditis monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys, invisum numen, terras caelumque levabat.

Nec minus interea extremam Saturnia bello imponit regina manum. Ruit omnis in urbem pastorum ex acie numerus caesosque reportant Almonem puerum foedatique ora Galaesi implorantque deos obtestanturque Latinum. Turnus adest medioque in crimine caedis et igni terrorem ingeminat: Teucros in regna vocari, stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli. Tum quorum attonitae Baccho nemora avia matres insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatae), undique collecti coeunt Martemque fatigant. Ilicet infandum cuncti contra omina bellum, contra fata deum perverso numine poscunt, certatim regis circumstant tecta Latini. Ille velut pelagi rupes immota resistit,

555 conubia. H.

570

575

580

585

562 super. R.