He is Called to Relieve the City.

149

645

XII. 678.]
Terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit?
Usque adeone mori miserum est? Vos O mihi Manes
este boni, quoniam superis aversa voluntas !
Sancta ad vos anima atque istius nescia culpae
descendam, magnorum haud umquam indignus avorum.
Vix ea fatus erat: medios volat ecce per hostis
vectus equo spumante Saces, adversa sagitta
saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum :
'Turne, in te suprema salus: miserere tuorum.
Fulminat Aeneas armis summasque minatur
deiecturum arces Italum exscidioque daturum ;
iamque faces ad tecta volant. In te ora Latini,
in te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus,

quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat.
Praeterea regina, tui fidissima, dextra
occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit.
Soli pro portis Messapus et acer Atinas

sustentant aciem. Circum hos utrimque phalanges
stant densae, strictisque seges mucronibus horret
ferrea tu currum deserto in gramine versas.'
Obstipuit varia confusus imagine rerum
Turnus et obtutu tacito stetit.

650

655

660

665

Aestuat ingens

uno in corde pudor mixtoque insania luctu

et furiis agitatus amor et conscia virtus.

Ut primum discussae umbrae et lux reddita menti,
ardentis oculorum orbes ad moenia torsit
turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem.
Ecce autem flammis inter tabulata volutus
ad caelum undabat vortex turrimque tenebat,
turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse
subdideratque rotas pontisque instraverat altos.
'Iam iam fata, soror, superant; absiste morari ;
quo deus et quo dura vocat Fortuna, sequamur.
Stat conferre manum Aeneae, stat quidquid acerbi est
665 obstupuit. Eds. opstipuit. R.

670

675

morte pati; neque me indecorem, germana, videbis
amplius. Hunc, oro, sine me furere ante furorem.'
Dixit et e curru saltum dedit ocius arvis
perque hostis, per tela ruit maestamque sororem
deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.
Ac veluti montis saxum de vertice praeceps
cum ruit avulsum vento, seu turbidus imber
proluit aut annis solvit sublapsa vetustas;
fertur in abruptum magno mons improbus actu
'exsultatque solo, silvas armenta virosque
involvens secum: disiecta per agmina Turnus
sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso
sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae,
significatque manu et magno simul incipit ore :
'Parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini ;
quaecumque est Fortuna, mea est: me verius unum
pro vobis foedus luere et decernere ferro.'
Discessere omnes medii spatiumque dedere.

At pater Aeneas audito nomine Turni
deserit et muros et summas deserit arces
praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit,
laetitia exsultans, horrendumque intonat armis ;
quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis
cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali
vertice se attollens pater Appenninus ad auras.
Iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes
convertere oculos Itali, quique alta tenebant
moenia quique imos pulsabant ariete muros,
armaque deposuere umeris. Stupet ipse Latinus
ingentis, genitos diversis partibus orbis,
inter se coiisse viros et cernere ferro.
Atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi,
procursu rapido, coniectis eminus hastis,
invadunt Martem clipeis atque aere sonoro.
Dat gemitum tellus; tum crebros ensibus ictus

congeminant: fors et virtus miscentur in unum. Ac velut ingenti Sila summove Taburno

cum duo conversis inimica in proelia tauri
frontibus incurrunt; pavidi cessere magistri,

stat pecus omne metu mutum mussantque iuvencae,
quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur ;
illi inter sese multa vi volnera miscent
cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo

colla armosque lavant; gemitu nemus omne remugit :
non alitur Tros Aeneas et Daunius heros

715

720

concurrunt clipeis; ingens fragor aethera complet. Iuppiter ipse duas aequato examine lances

sustinet et fata imponit diversa duorum,

quem damnet labor et quo vergat pondere letum.
Emicat hic, impune putans, et corpore toto
alte sublatum consurgit Turnus in ensem
et ferit exclamant Troes trepidique Latini,
arrectaeque amborum acies. At perfidus ensis
frangitur in medioque ardentem deserit ictu . . .
ni fuga subsidio subeat. Fugit ocior euro,
ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.
Fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos
conscendebat equos, patrio mucrone relicto,
dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci.
Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,
suffecit: postquam arma dei ad Volcania ventumst,
mortalis mucro glacies ceu futilis ictu

dissiluit; fulva resplendent fragmina harena.
Ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus
et nunc huc, inde huc incertos implicat orbes;
undique enim densa Teucri inclusere corona,
atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt.
Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta
interdum genua impediunt cursumque recusant,

746 tardante. Eds.

725

730

735

740

745

insequitur trepidique pedem pede fervidus urget :
inclusum veluti siquando flumine nanctus
cervum aut puniceae saeptum formidine pinnae
venator cursu canis et latratibus instat;

750

ille autem, insidiis et ripa territus alta,

mille fugit refugitque vias; at vividus Umber
haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti
increpuit malis morsuque elusus inani est.
Tum vero exoritur clamor, ripaeque lacusque
responsant circa et caelum tonat omne tumultu.
Ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis,
nomine quemque vocans, notumque efflagitat ensem.
Aeneas mortem contra praesensque minatur
exitium, si quisquam adeat, terretque trementis
excisurum urbem minitans et saucius instat.
Quinque orbis explent cursu totidemque retexunt
huc illuc ; neque enim levia aut ludicra petuntur
praemia, sed Turni de vita et sanguine certant.
Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris

hic steterat, nautis olim venerabile lignum,
servati ex undis ubi figere dona solebant
Laurenti divo et votas suspendere vestes,
sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum
sustulerant, puro ut possent concurrere campo.
Hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam
detulerat fixam et lenta in radice tenebat.
Incubuit voluitque manu convellere ferrum
Dardanides teloque sequi, quem prendere cursu
non poterat. Tum vero amens formidine Turnus

755

760

765

770

775

'Faune, precor, miserere,' inquit, 'tuque optima ferrum

viribus haud ullis valuit discludere morsus

roboris Aeneas.

Dum nititur acer et instat,

rursus in aurigae faciem mutata Metisci
procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit.
Quod Venus audaci nymphae indignata licere
adcessit telumque alta ab radice revellit.
Olli sublimes armis animisque refecti,
hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,
adsistunt contra certamina Martis anheli.
Iunonem interea rex omnipotentis Olympi
adloquitur fulva pugnas de nube tuentem :

785

790

'Qua iam finis erit, coniunx? Quid denique restat? Indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris.

deberi caelo fatisque ad sidera tolli.

795

Quid struis, aut qua spe gelidis in nubibus haeres ?
Mortalin decuit violari volnere divom,

aut ensem (quid enim sine te Iuturna valeret?)
ereptum reddi Turno et vim crescere victis?
Desine iam tandem precibusque inflectere nostris,
[ni te tantus edit tacitam dolor et mihi curae
saepe tuo dulci tristes ex ore recursent,]
ventum ad supremum est. Terris agitare vel undis
Troianos potuisti, infandum adcendere bellum,
deformare domum et luctu miscere hymenaeos :
ulterius temptare veto.' Sic Iuppiter orsus;
sic dea submisso contra Saturnia voltu:
'Ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas,
Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui ;

nec tu me aëria solam nunc sede videres

digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa
starem acie traheremque inimica in proelia Teucros.
Iuturnam misero, fateor, succurrere fratri
suasi et pro vita maiora audere probavi,

non ut tela tamen, non ut contenderet arcum :

801 2 Omit. R. nec edat. Eds.

800

895

810

815