IRIS urges Turnus to attack the Trojans (vv. 1-24). The Rutuli obey and advance (vv. 25-54). The Trojans remain in camp (vv. 55-68), and Turnus attacks the ships (vv. 69-76). Cybele, appealing to Jove to save them (vv. 83-106), induces him to turn them into nymphs (vv. 107-122). Turnus, undaunted, addresses his troops (vv. 127-158), who retire to refreshment and rest (vv. 159–166). Nisus proposes to his friend Euryalus to go through the besiegers' camp and report to Eneas (vv. 176–223); they speak with the commanders (vv. 224-246); these accept the offer (vv. 247–256), and Ascanius offers rewards (vv. 260–281). Euryalus commends his mother to Ascanius (vv. 281–295), who makes the required promises, and the youths are armed and set out (vv. 296–313). They slaughter the Rutuli (314-366), but after passing through the lines in safety, they are surprised by a troop of Latins and slain, first having slain the leader Volcens (vv. 367-445). Mourning of Euryalus' mother (vv. 473-502). The storming of the camp (vv. 503-524). Various incidents of the fight (vv. 530-620). Feat of Ascanius (vv. 621-663). The Trojans make a sally (vv. 664-716). Turnus is shut into the camp (v. 728), but is forced to retire, and leaps into the Tiber (v. 815).

6

TQUE ea diversa penitus dum parte geruntur,

AT

Irim de caelo misit Saturnia Iuno

audacem ad Turnum. Luco tum forte parentis Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.

Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:

Turne, quod optanti divom promittere nemo

auderet, volvenda dies en attulit ultro.

5

Aeneas urbe et sociis et classe relicta

sceptra Palatini sedemque petit Euandri.

Nec satis extremas Corythi penetravit ad urbes
Lydorumque manum collectos armat agrestis.

Quid dubitas? Nunc tempus equos, nunc poscere currus.
Rumpe moras omnis et turbata arripe castra.'
Dixit et in caelum paribus se sustulit alis
ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
Agnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmas

ΙΟ

15

sustulit, ac tali fugientem est voce secutus:
'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam
detulit in terras? Unde haec tam clara repente
tempestas? Medium video discedere caelum
palantisque polo stellas. Sequor omina tanta,
quisquis in arma vocas.' Et sic effatus ad undam
processit summoque hausit de gurgite lymphas,
multa deos orans, oneravitque aethera votis.

Iamque omnis campis exercitus ibat apertis,
dives equum, dives pictaï vestis et auri;
Messapus primas acies, postrema coercent
Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus,
ceu septem surgens sedatis amnibus altus
per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus
cum refluit campis et iam se condidit alveo.
Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem
prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.
Primus ab adversa conclamat mole Caicus:
'Quis globus, o cives, caligine volvitur atra?
Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,
hostis adest, heia!' Ingenti clamore per omnis
condunt se Teucri portas et moenia complent.
Namque ita discedens praeceperat optumus armis
Aeneas siqua interea fortuna fuisset,

neu struere auderent aciem neu credere campo;
castra modo et tutos servarent aggere muros.
Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
obiciunt portas tamen et praecepta facessunt
armatique cavis expectant turribus hostem.
Turnus ut ante volans tardum praecesserat agmen
viginti lectis equitum comitatus, et urbi
improvisus adest; maculis quem Thracius albis
portat equus cristaque tegit galea aurea rubra.

vertitur arma tenens et toto vertice supra est.

37 scandite. H,

'Ecquis erit, mecum, iuvenes, qui primus in hostem?
En,' ait et iaculum attorquens emittit in auras,
principium pugnae, et campo sese arduus infert.
Clamore excipiunt socii fremituque sequuntur
horrisono: Teucrum mirantur inertia corda,
non aequo dare se campo, non obvia ferre

arma viros, sed castra fovere. Huc turbidus atque huc
lustrat equo muros aditumque per avia quaerit.

Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili

cum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbris,
nocte super media; tuti sub matribus agni
balatum exercent, ille asper et improbus ira
saevit in absentis, collecta fatigat edendi

ex longo rabies et siccae sanguine fauces :
haud aliter Rutulo muros et castra tuenti
ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.
Qua temptet ratione aditus et quae via clausos
excutiat Teucros vallo atque effundat in aequum?
Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,
aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis,
invadit sociosque incendia poscit ovantis
atque manum pinu flagranti fervidus implet.
Tum vero incumbunt, urget praesentia Turni,
atque omnis facibus pubes accingitur atris.
Diripuere focos; piceum fert fumida lumen
taeda et commixtam Volcanus ad astra favillam.
Quis deus, o musae, tam saeva incendia Teucris
avertit? Tantos ratibus quis depulit ignes?
Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis.
Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida.
Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,
ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum
vocibus his adfata Iovem: 'Da, nate, petenti,
quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
67 qua vi. R.

54 clamorem. R.

68 aequor. R.

55

60

65

70

75

80

85

[Pinea silva mihi, multos dilecta per annos]
lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
nigranti picea trabibusque obscurus acernis:
has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,
laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.
Solve metus atque hoc precibus sine posse parentem :
ne cursu quassatae ullo neu turbine venti
vincantur, prosit nostris in montibus ortas.'
Filius huic contra, torquet qui sidera mundi :
'O genetrix, quo fata vocas, aut quid petis istis ?
Mortaline manu factae immortale carinae
fas habeant certusque incerta pericula lustret
Aeneas? Cui tanta deo permissa potestas?
Immo ubi defunctae finem portusque tenebunt
Ausonios olim, quaecumque evaserit undis
Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,
mortalem eripiam formam magnique iubebo
aequoris esse deas, qualis Nereia Doto

et Galatea secant spumantem pectore pontum.
Dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,
per pice torrentis atraque voragine ripas
adnuit et totum nutu tremefecit Olympum.

Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae
debita complerant, cum Turni iniuria Matrem
admonuit ratibus sacris depellere taedas.
Hic primum nova lux oculis offulsit et ingens
visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus
Idaeique chori; tum vox horrenda per auras
excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:
'Ne trepidate meas, Teucri, defendere navis
neve armate manus: maria ante exurere Turno
quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutae,
ite deae pelagi: genetrix iubet.' Et sua quaeque
continuo puppes abrumpunt vincula ripis
delphinumque modo demersis aequora rostris

ima petunt. Hinc virgineae (mirabile monstrum) quot prius aeratae steterant ad litora prorae reddunt se totidem facies pontoque feruntur.

Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse
turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis
rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto.
At non audaci Turno fiducia cessit ;

ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:
'Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse
auxilium solitum eripuit, non tela neque ignes
exspectans Rutulos. Ergo maria invia Teucris
nec spes ulla fugae rerum pars altera adempta est.
Terra autem in nostris manibus, tot milia gentes
arma ferunt Italae. Nil me fatalia terrent,
siqua Phryges prae se iactant, responsa deorum:
sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva
fertilis Ausoniae Troes. Sunt et mea contra
fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem,
coniuge praerepta: nec solos tangit Atridas
iste dolor solisque licet capere arma Mycenis.
Sed periisse semel satis est: peccare fuisset
ante satis penitus modo non genus omne perosos
femineum. Quibus haec medii fiducia valli
fossarumque morae, leti discrimina parva,
dant animos. At non viderunt moenia Troiae
Neptuni fabricata manu considere in ignis?
'Sed vos, o lecti, ferro qui scindere vallum
apparat et mecum invadit trepidantia castra.'
Non armis mihi Volcani, non mille carinis

est opus in Teucros; addant se protinus omnes
Etrusci socios; tenebras et inertia furta
Palladii caesis summae custodibus arcis

ne timeant, nec equi caeca condemur in alvo:

121 Rejected. R. After 122. Eds.

141

nunc. R.

130 expectant. Eds. 146-7 After 72. R.

120

125

130

135

140

145

150

135 datum est. Eds. 146 sic. R.