adjecta indignitas est. pondera ab Gallis allata iniqua, et, tribuno recusante, additus ab insolente Gallo ponderi gladius auditaque intoleranda Romanis vox, Væ victis 'esse.'

XLIX. Sed Diique et homines prohibuere redemptos vivere Romanos. nam forte quâdam, priùs quàm infanda merces perficeretur, per altercationem nondum omni auro appenso, dictator intervenit; auferrique au rum de medio, et Gallos submoveri jubet. Quum illi renitentes pactos dicerent sese, negat eam pactionem ratam esse, quæ, postquam ipse dictator creatus esset, injussu suo ab inferioris juris magistratu facta esset: denunciatque Gallis, ut se ad prælium expediant. Suos in acervum conjicere sarcinas, et arma aptare, ferroque, non auro, recuperare patriam jubet, in conspectu habentes fana Deûm, et conjuges, et liberos, et solum patriæ deforme belli malis, et omnia, quæ defendi repetique et ulcisci fas sit. Instruit deinde aciem, ut loci natura patiebatur, in semirutæ solo urbis, et naturâ inæquali; et omnia, quæ arte belli secunda suis eligi præpararive poterant, providit. Galli, novâ re trepidi, arma capiunt, irâque magis, quàm consilio, in Romanos incurrunt. Jam verterat fortuna, jam Deorum opes humanaque consilia rem Romanam adjuvabant. igitur primo, concursu haud majore momento fusi Galli sunt, quàm ad Alliam vicerant. Justiore altero deinde prælio ad octavum lapidem Gabinâ viâ, quò se ex fugâ contulerant, ejusdem ductu auspicioque Camilli vincuntur. Ibi cædes omnia obtinuit. castra capiuntur, et ne nuncius quidem cladis relictus. Dictator, recuperatâ ex hostibus patriâ, triumphans in urbem redit: interque jocos militares, quos inconditos jaciunt, Romulus ac parens patriæ conditorque alter urbis haud vanis laudibus appellatur. Servatam deinde bello patriam iterum in pace haud dubiè servavit, quum prohibuit migrari Vejos, et tribunis rem intentiùs agentibus post incensam urbem, et per se inclinatâ magis plebe ad id consilium, eaque causa fuit non abdicandæ post triumphum dictaturæ, senatu obsecrante, ne rempublicam in incerto relinqueret statu.

L. Omnium primùm, ut erat diligentissimus religio

num cultor, quæ ad Deos immortales pertinebant, retulit; et senatusconsultum facit, Fana omnia, quòd ea hostis possedisset, restituerentur, terminarentur, expiarenturque, expiatioque eorum in libris per duumviros quæreretur. Cum Cæretibus hospitium publicè fieret, quòd sacra populi Romani ac sacerdotes recepissent, beneficioque ejus populi non intermissus honos Deûm immortalium esset: ludi Capitolini fierent, quòd Jupiter optimus maximus suam sedem atque arcem populi Romani in re ⚫ trepidâ tutatus esset: collegiumque ad eam rem M. Fu• rius dictator constitueret ex iis, qui in Capitolio atque arce habitarent.' Expiandæ etiam vocis nocturnæ, quæ nuncia cladis ante bellum Gallicum audita neglectaque esset, mentio illata, jussumque templum in Novâ viâ Ajo Locutio fieri. Aurum, quod Gallis ereptum erat, quodque ex aliis templis inter trepidationem in Jovis cellam collatum, quum, in quæ referri oporteret, confusa memoria esset, sacrum omne judicatum, et sub Jovis sellâ poni jussum. Jam antè in eo religio civitatis apparuerat, quòd, quum in publico deesset aurum, ex quo summa pactæ mercedis Gallis confieret, a matronis collatum acceperant, ut sacro abstineretur. Matronis gratiæ actæ, honosque additus, ut earum, sicut virorum, post mortem solennis laudatio esset. Iis peractis, quæ ad Deos pertinebant, quæque per senatum agi poterant; tum demum, agitantibus tribunis plebem assiduis concionibus, ut, relictis ruinis, in urbem paratam Vejos transmigrarent, in concionem, universo senatu prosequente, escendit, atque ita verba fecit:

auro

LI. Adeò mihi acerbæ sunt, Quirites, contentiones cum ' tribunis plebis, ut nec tristissimi exsilii solatium aliud habuerim, quoad Ardeæ vixi, quàm quòd procul ab his certaminibus eram: et ob eadem hæc, non, si millies senatusconsulto populique jussu revocaretis, rediturus unquam fuerim. Nec nunc me, ut redirem, mea voluntas mu'tata, sed vestra fortuna perpulit. quippe, ut in suâ se⚫ de maneret patria, id agebatur; non ut ego utique in patriâ essem. et nunc quiescerem ac tacerem libenter, • nisi hæc quòque pro patria dimicatio esset; cui deesse, quoad vita suppetat, aliis turpe, Camillo etiam nefas est. • Quid enim repetümus? quid obsessam ex hostium mani

bus eripuimus, si recuperatam ipsi deserimus? et quum victoribus Gallis, captâ totâ urbe, Capitolium tamen at, que arcem Diique et homines Romani tenuerint, habitaverint; victoribus Romanis, recuperatâ urbe, arx quòque et Capitolium deseretur? et plus vastitatis huic urbi 'secunda nostra fortuna faciet, quàm adversa fecit? Equidem, si nobis cum urbe simul positæ traditæque per manus religiones nullæ essent, tamen tam evidens numen hâc tempestate rebus adfuit Romanis, ut omnem negligentiam divini cultûs exemptam hominibus putem. In'tuemini enim horum deinceps annorum vel secundas res, vel adversas: invenietis omnia prospere evenisse sequentibus Deos, adversa spernentibus. Jam omnium primum Vejens bellum (per quot annos, quanto labore gestum !) non antè cepit finem quam monitu Deorum aqua ex lacu Albano emissa est Quid hæc tandem urbis nostræ clades nova? num antè exorta est, quàm spreta vox • cœlo emissa de adventu Gallorum? quàm gentium jus ab legatis nostris violatum? quàm a nobis, quum vindicari deberet, eâdem negligentiâ Deorum prætermissum? Igitur victi captique ac redempti tantum pœnarum Diis hominibusque dedimus, ut terrarum orbi documento essemus. Adversæ deinde res admonuerunt religionum. Confugimus in Capitolium ad Deos, ad sedem Jovis • optimi maximi: sacra in ruinâ rerum nostrarum alia 'terræ celavimus, alia, avecta in finitimas urbes, amovi'mus ab hostium oculis. Deorum cultum, deserti ab Diis hominibusque, tamen non intermisimus. Reddidere ' igitur patriam, et victoriam, et antiquum belli decus amissum: et in hostes, qui cæci avaritiâ in pondere auri fœdus ac fidem fefellerunt, verterunt terrorem fu'gamque et cædem.

LII. Hæc culti neglectique numinis tanta monumenta in rebus humanis cernentes, ecquid sentitis, Quirites, ⚫ quantum vixdum e naufragiis prioris culpæ cladisque emergentes paremus nefas? Urbem auspicatò inauguratòque conditam habemus: nullus locus in eâ non religio'num Deorumque est plenus: sacrificiis solennibus non dies magis stati, quàm loca sunt, in quibus fiant. Hos omnes Deos, publicos privatosque, Quirites, deserturi estis? Quàm par vestrum factum est, quod in obsidione nuper

Bb

in egregio adolescente C. Fabio, non minore hostium admiratione, quàm vestrâ, conspectum. est; quum inter • Gallica tela degressus ex arce solenne Fabiæ gentis in 'colle Quirinali obiit? An gentilitia sacra ne in bello ' quidem intermitti, publica sacra et Romanos Deos etiam in pace deseri placet? et pontifices flaminesque negli. 'gentiores publicarum religionum esse, quàm privatus in solenni gentis fuerit? Forsitan aliquis dicat, aut Vejis · ea nos facturos, aut huc inde missuros sacerdotes nostros, qui faciant: quorum neutrum fieri salvis ceremoniis potest. et ne omnia generatim sacra omnesque percen seam Deos; in Jovis epulo num alibi, quàm in Capitolio, 'pulvinar suscipi potest? Quid de æternis Vestæ ignibus signoque, quod imperii pignus custodiâ ejus templi tene tur, loquar? quid de ancilibus vestris, Mars Gradive, tuque Quirine pater? hæc omnia in profano deseri placet sacra, æqualia urbi, quædam vetustiora origine urbis ? Et videte, quid inter nos ac majores intersit. illi sacra 'quædam in monte Albano Lavinioque nobis facienda tradiderunt. An ex hostium urbibus Romam ad nos trans'ferri sacra religiosum fuit: hinc sine piaculo in hostium urbem Vejos transferemus? Recordamini, agitedum, 'quoties sacra instaurentur, quia aliquid ex patrio ritu ' negligentiâ casuve prætermissum est. Modò quæ res,

6

post prodigium Albani lacûs, nisi instauratio sacrorum auspiciorumque renovatio, affectæ Vejenti bello reipublicæ remedio fuit? At etiam, tanquam veterum religionum memores, et peregrinos Deos transtulimus Romam, et ' instituimus novos. Juno Regina, transvecta a Vejis, " nuper in Aventino quàm insigni ob excellens matronarum 'studium celebrique dedicata est die? Ajo Locutio templum, propter cœlestem, vocem exauditam in Novâ viâ, jussimus fieri: Capitolinos ludos solennibus aliis addidimus: collegiumque ad id novum, auctore senatu, condidimus. Quid horum opus fuit suscipi, si unà cum Gallis urbem Romanam rélicturi fuimus? si non volun'tate mansimus in Capitolio per tot menses obsidionis ? si ab hostibus metu retenti sumus? De sacris loquimur et de templis quid tandem de sacerdotibus? Nonne in ' mentem venit, quantum piaculi committatur? Vestalibus nempe una illa sedes est, ex quâ eas nihil unquam, præ

6

terquam urbs capta, movit. Flamini Diali noctem unam < manere extra urbem nefas est. Hos Vejentes pro Ro• manis facturi estis sacerdotes, et Vestales tuæ te deserent, Vesta? et flamen peregrè habitando in singulas noctes tantum sibi reique publica piaculi contrahet? Quid alia, quæ auspicatò agimus ommia fere intra pomoerium, cui oblivioni, aut cui negligentiæ damus? Comitia curiata, quae rem militarem continent; comitia centuriata, quibus consules tribunosque militares creatis, ubi auspicatò, ⚫ nisi ubi adsolent, fieri possunt? Vejosne hæc transfere. mus? an comitiorum causâ populus tanto incommodo in ' desertam hanc ab Diis hominibusque urbem conveniet?' LIII. Sed res ipsa cogit vastam incendiis ruinisque relinquere urbem, et ad integra omnia Vejos migrare, nec hìc ædificando inopem plebem vexare. Hanc autem jactari magis causam, quàm veram esse, ut ego non 'dicam, apparere vobis, Quirites, puto; qui meministis, ⚫ ante Gallorum adventum, salvis tectis publicis privatisque, stante incolumi urbe, hanc eandem rem actam esse, ut Vejos transmigraremus. Et videte, quantum inter meam sententiam vestramque intersit, tribuni. Vos, etiamsi * tunc faciendum non fuerit, nunc utique faciendum putatis: ego contrà, (nec id mirati sitis priùs, quàn., quale sit, audieritis) etiamsi tunc migrandum fuisset, incolumi totâ urbe, nunc has ruinas relinquendas non censerem. Quippe tum causa nobis in urbem captam migrandi victoria esset, gloriosa nobis ac posteris nostris; nunc hæc migratio nobis misera ac turpis, Gallis gloriosa est. non • enim reliquisse victores, sed amisisse victi, patriam videbi. mur. hoc ad Alliam fuga, hoc capta urbs, hoc circumsessum Capitolium necessitatis imposuisse, ut desereremus "penates nostros, exsiliumque ac fugam nobis ex eo loco • conscisceremus, quem tueri non possemus. et Galli evertere potuerunt Romam, quam Romani restituere non vi'debuntur potuisse? Quid restat, nisi ut, jam novis copiis veniant, (constat enim vix credibilem multitudinem esse) 'et habitare in captâ ab se, desertâ a vobis, hâc urbe • velint, sinatis? Quid? si non Galli học, sed veteres hostes vestri, qui Volscive, faciant, ut commigrent Romam, • velitisne illos Romanos, vos Vejentes esse? an malitis • hanc solitudinem vestram, quàm urbem hostium, esse?