LV. P. Furius Philus et M. Pomponius praetores senatum in 1 curiam Hostiliam vocaverunt, ut de urbis custodia consulerent: neque enim dubitabant deletis exercitibus hostem ad oppugnan- 2 dam Romam, quod unum opus belli restaret, venturum.

cum

5 in malis sicuti ingentibus ita ignotis ne consilium quidem satis 3 expedirent, obstreperetque clamor lamentantium mulierum, et nondum palam facto vivi mortuique per omnes paene domos promiscue conplorarentur, tum Q. Fabius Maximus censuit equi- 4 tes expeditos et Appia et Latina via mittendos, qui obvios per10 cunctando aliquos profecto ex fuga passim dissipatos fore

referant, quae fortuna consulum atque exercituum sit, et, si quid di immortales, miseriti imperii, reliquum Romani nominis 5 fecerint, ubi eae copiae sint; quo se Hannibal post proelium contulerit, quid paret, quid agat acturusque sit. haec explo- 6 15 randa noscendaque per inpigros iuvenes esse: illud per patres ipsos agendum, quoniam magistratuum parum sit, ut tumultum ac trepidationem in urbe tollant, matronas publico arceant continerique intra suum quamque limen cogant, conploratus familiarum coerceant, silentium per urbem faciant, nuntios rerum 7 20 omnium ad praetores deducendos curent, suae quisque fortunae domi auctorem expectent, custodesque praeterea ad portas ponant, 8 qui prohibeant quemquam egredi urbe, cogantque homines nullam nisi urbe ac moenibus salvis salutem sperare. ubi conticuerit tumultus, tum in curiam patres revocandos consulendum25 que de urbis custodia esse.

LVI. Cum in hanc sententiam pedibus omnes issent, sub- 1 motaque foro per magistratus turba patres diversi ad sedandos tumultus discessissent, tum demum litterae a C. Terentio consule allatae sunt: L. Aemilium consulem exercitumque caesum; 2 30 sese Çanusii esse reliquias tantae cladis velut ex naufragio colligentem; ad decem milia militum ferme esse incompositorum inordinatorumque; Poenum sedere ad Cannas in captivorum 3 pretiis praedaque alia nec victoris animo nec magni ducis more nundinantem. tum privatae quoque per domos clades vulgatae 4

....

5 malis cod. rec.; aliis P 7 per cod. rec.; et paene P, et per C2 - 8 promiscue C; praemiscuae P 10 profecto.... fore C2; profectos forte P 13 quo cod. rec.; quae P, qua C 22 urbe Madvig; urbem P- 23 conticuerit tumultus Huldricus; conticuerit recte tumultus P (an conticuerit strepitus et tumultus?, cf. quae dixi ephem. Austr. 1884) 27 per add. Ascensius 33 Poenum I. F. Gronovius; menum P, me nunc C 34 nundinantem I. F. Gronovius; nuntiantem P.

sunt, adeoque totam urbem opplevit luctus, ut sacrum anniversarium Cereris intermissum sit, quia nec lugentibus id facere est fas, nec ulla in illa tempestate matrona expers luctus fuerat. 5 itaque ne ob eandem causam alia quoque sacra publica aut privata desererentur, senatus consulto diebus triginta luctus est 5 6 finitus. ceterum cum sedato urbis tumultu revocati in curiam patres essent, aliae insuper ex Sicilia litterae allatae sunt ab 7 T. Otacilio propraetore, regnum Hieronis classe Punica vastari; cui cum opem imploranti ferre vellet, nuntiatum sibi esse aliam 8 classem ad Aegates insulas stare paratam instructamque, ut, 10 ubi se versum ad tuendam Syracusanam oram Poeni sensissent, Lilybaeum extemplo provinciamque aliam Romanam adgrederentur; itaque classe opus esse, si regem socium Siciliamque tueri vellent.

1 LVII. Litteris consulis praetorisque lectis censuerunt prae- 15 torem M. Claudium, qui classi ad Ostiam stanti praeesset, Canusium ad exercitum mittendum scribendumque consuli, ut, cum praetori exercitum tradidisset, primo quoque tempore, quantum 2 per commodum rei publicae fieri posset, Romam veniret. territi etiam super tantas clades cum ceteris prodigiis, tum quod duae 20 Vestales eo anno, Opimia atque Floronia, stupri compertae et altera sub terra, uti mos est, ad portam Collinam necata fuerat, 3 altera sibimet ipsa mortem consciverat: L. Cantilius scriba pontificius, quos nunc minores pontifices appellant, qui cum Floronia stuprum fecerat, a pontifice maximo eo usque virgis in 25 4 comitio caesus erat, ut inter verbera exspiraret. hoc nefas cum inter tot, ut fit, clades in prodigium versum esset, decemviri 5 libros adire iussi sunt, et Q. Fabius Pictor Delphos ad oraculum missus est sciscitatum, quibus precibus suppliciisque deos possent 6 placare, et quaenam futura finis tantis cladibus foret. interim 30 ex fatalibus libris sacrificia aliquot extraordinaria facta; inter quae Gallus et Galla, Graecus et Graeca in foro bovario sub terram vivi demissi sunt in locum saxo consaeptum, iam ante 7 hostiis humanis, minime Romano sacro, imbutum. placatis satis,

11 versum

prae

9 vellet . . sibi esse Moguntini; uellent . . his est P ad ed. vet.; aduersum P 15 lectis censuerunt add. cod. rec. torem M. Claudium I. F. Gronovius; marcium claudium P- 24 pontificius Cassius Hemina ap. Priscian. VII, 11; pontificis P Р 32 Gallus et Galla Ascensius; callus egalia P

nunc cod. rec.; non

33 terram Duker; iam ante I. F. Gro

ut rebantur, deis M. Claudius Marcellus ab Ostia mille et quingentos milites, quos in classem scriptos habebat, Romam, ut urbi praesidio essent, mittit; ipse, legione classica ea legio 8 tertia erat cum tribunis militum Teanum Sidicinum prae5 missa, classe tradita P. Furio Philo conlegae paucos post dies Canusium magnis itineribus contendit. inde dictator ex aucto- 9 ritate patrum dictus M. Iunius et Ti. Sempronius magister equitum dilectu edicto iuniores ab annis septendecim et quosdam praetextatos scribunt. quattuor ex his legiones et mille 10 equites effecti. item ad socios Latinumque nomen ad milites 10 ex formula accipiendos mittunt. arma, tela, alia parari iubent et vetera spolia hostium detrahunt templis porticibusque. et 11 formam novi dilectus inopia liberorum capitum ac necessitas dedit: octo milia iuvenum validorum ex servitiis prius scisci15 tantes singulos, vellentne militare, empta publice armaverunt. hic miles magis placuit, cum pretio minore redimendi captivos copia 12 fieret. LVIII. namque Hannibal secundum tam prosperam ad Can- 1 nas pugnam victoris magis quam bellum gerentis intentus curis, 2 cum captivis productis segregatisque socios, sicut ante ad Tre20 biam Trasumennumque lacum, benigne allocutus sine pretio dimisisset, Romanos quoque vocatos, quod numquam alias antea, satis miti sermone alloquitur: non internecivum sibi esse cum 3 Romanis bellum; de dignitate atque imperio certare. et patres virtuti Romanae cessisse, et se id adniti, ut suae in vicem simul 25 felicitati et virtuti cedatur. itaque redimendi se captivis copiam 4 facere; pretium fore in capita equiti quingenos quadrigatos nummos, trecenos pediti, servo centenos. quamquam aliquantum 5 adiciebatur equitibus ad id pretium, quo pepigerant dedentes se, laeti tamen quamcumque condicionem paciscendi acceperunt. 30 placuit suffragio ipsorum decem deligi, qui Romam ad sena- 6 tum irent, nec pignus aliud fidei, quam ut iurarent se redituros, acceptum. missus cum his Carthalo, nobilis Carthaginiensis, qui, 7 si forte ad pacem inclinaret animus, condiciones ferret. egressi castris essent, unus ex iis, minime Romani ingenii homo, 35 veluti aliquid oblitus, iuris iurandi solvendi causa cum in castra redisset, ante noctem comites adsequitur. ubi Romam venire eos 9

cum 8

2 quos cod. rec.; quod P Iunius Aldus; ductumiunius P1 et alia formam militare empta C; militaret empta P mendi Ascensius; redime P 27 centenos cod. Sig.; centum P

6 inde Crevier; in P 7 dictus M. 12 et formam Luchs, cf. Em. L. I, 7; 16 redi

33 ani

mus unus cod. rec.; animos P

35 veluti Alschefski; uelutillut P, uelut C.

nuntiatum est, Carthaloni obviam lictor missus, qui dictatoris verbis nuntiaret, ut ante noctem excederet finibus Romanis. 1 LIX. legatis captivorum senatus ab dictatore datus est. quorum princeps "M. Iuni vosque, patres conscripti" inquit, "nemo nostrum ignorat nulli umquam civitati viliores fuisse captivos quam 5 2 nostrae: ceterum, nisi nobis plus iusto nostra placet causa, non alii umquam minus neglegendi vobis quam nos in hostium po3 testatem venerunt. non enim in acie per timorem arma tradidimus, sed, cum prope ad noctem superstantes cumulis caesorum 4 corporum proelium extraxissemus, in castra recepimus nos. diei 10 reliquum ac noctem insequentem fessi labore ac vulneribus val5 lum sumus tutati. postero die, cum circumsessi ab exercitu victore aqua arceremur, nec ulla iam per confertos hostes erumpendi spes esset, nec esse nefas duceremus quinquaginta milibus hominum ex acie nostra trucidatis aliquem ex Cannensi 15 6 pugna Romanum militem restare, tunc demum pacti sumus pretium, quo redempti dimitteremur, arma, in quibus nihil iam 7 auxilii erat, hosti tradidimus. maiores quoque acceperamus se a Gallis auro redemisse et patres vestros, asperrimos illos ad condiciones pacis, legatos tamen captivorum redimendorum gratia 20 8 Tarentum misisse. atqui et ad Áliam cum Gallis et ad Heracleam cum Pyrrho utraque non tam clade infamis quam pavore et fuga pugna fuit. Cannenses campos acervi Romanorum corporum tegunt, nec supersumus pugnae, nisi in quibus trucidan9 dis et ferrum et vires hostem defecerunt. sunt etiam de nostris 25 quidam, qui ne in acie quidem fuere, sed praesidio castris relicti, cum castra traderentur, in potestatem hostium venerunt. 10 haud equidem ullius civis et commilitonis fortunae aut condicioni invideo nec premendo alium me extulisse velim ne illi quidem, nisi pernicitatis pedum et cursus aliquod praemium est, 30 qui plerique inermes ex acie fugientes non prius quam Venusiae aut Canusii constiterunt, se nobis merito praetulerint gloriatique sint in se plus quam in nobis praesidii rei publicae sed et illis bonis ac fortibus militibus utemini et nobis

1 esse.

-

4 princeps C; principes P M. Iuni vosque Harant, cf. Rev. phil. 1877, 50; m. iuniusq. P 7 nos C; alios P 20 condiciones C; condicione P captivorum Ascensius; ad captiuorum P 21 ad add. I. F. Gronovius, cf. Woelfflin Append. p. 101 nec P

26 ne I. F. Gronovius

33 no

31 et illis

fuere H. 1. Mueller, cf. ann. 1882 p. 281; refugerunt P bis cod. plerique; nobisme P, cf. Luchs Hermes XIV, 142 Crevier; illis et P.

etiam promptioribus pro patria, cum beneficio vestro redempti atque in patriam restituti fuerimus. dilectum ex omni aetate 12 et fortuna habetis; octo milia servorum audio armari. non minor numerus noster est, nec maiore pretio redimi possumus, quam 5 ii emuntur -; nam si conferam nos cum illis, iniuriam nomini Romano faciam. illud etiam in tali consilio animadvertendum 13 vobis censeam, patres conscripti, si iam duriores esse velitis, quod nullo nostro merito faciatis, cui nos hosti relicturi sitis. Pyrrho videlicet, qui hospitum numero captivos habuit? an 14 10 barbaro ac Poeno, qui utrum avarior an crudelior sit, vix existimari potest? si videatis catenas, squalorem, deformitatem 15 civium vestrorum, non minus profecto vos ea species moveat, quam si ex altera parte cernatis stratas Cannensibus campis legiones vestras. intueri potestis sollicitudinem et lacrimas in 16 15 vestibulo curiae stantium cognatorum nostrorum expectantiumque responsum vestrum. cum ii pro nobis proque iis, qui absunt, ita suspensi ac solliciti sint, quem censetis animum ipsorum esse, quorum in discrimine vita libertasque est? sed si, me 17 dius fidius, ipse in nos mitis Hannibal contra naturam suam 20 esse velit, nihil tamen nobis vita opus esse censeamus, cum indigni ut redimeremur [a] vobis visi simus. rediere Romam quon- 18 dam remissi a Pyrrho sine pretio captivi, sed rediere cum legatis, primoribus civitatis, ad redimendos sese missis: redeam ego in patriam trecentis nummis non aestimatus civis? suum quisque 19 25 habet animum, patres conscripti. scio in discrimine esse vitam corpusque meum: magis me famae periculum movet, ne a vobis. damnati ac repulsi abeamus; neque enim vos pretio pepercisse homines credent."

LX. Ubi is finem fecit, extemplo ab ea turba, quae in co- 1 30 mitio erat, clamor flebilis est sublatus, manusque ad curiam tendebant orantes, ut sibi liberos, fratres, cognatos redderent. 2 feminas quoque metus ac necessitas in foro turbae virorum immiscuerat. senatus submotis arbitris consuli coeptus. ibi cum 3 sententiis variaretur, et alii redimendos de publico, alii nullam 35 publice inpensam faciendam nec prohibendos ex privato redimi, 4 si quibus argentum in praesentia deesset, dandam ex aerario pecuniam mutuam, praedibusque ac praediis cavendum populo

1 cum Luchs, cf. Em. L. II, 5; quod P 7 iam Valla; tam P 9 hospitum Fabri; uos hospitum P 18 set si P2; se si P 21 a del. Madvig Em. L. p. 310 simus Muret; sumus P 22 captivi Heraeus; captiti P 25 habet add. ed. vet. 32 foro I. F. Gronovius; foro ac P.