consules praetoresque, qui exercitibus provinciisque praefuturi erant, prorogata imperia. Q. Caecilio sorti evenit, ut 11 cum consule in Bruttiis adversus Hannibalem bellum gereret.

Ludi deinde Scipionis magna frequentia et favore spec- 12 tantium celebrati. legati Delphos ad donum ex praeda Hasdrubalis portandum missi M. Pomponius Matho et Q. Catius. tulerunt coronam auream ducentum pondo et simulacra spoliorum ex mille pondo argenti facta.

Scipio cum, ut dilectum haberet, neque impetrasset ne- 13 que magnopere tetendisset, ut voluntarios ducere sibi milites liceret, tenuit et, quia inpensae negaverat rei publicae futu- 14 ram classem, ut quae ab sociis darentur ad novas fabricandas naves acciperet. Etruriae primum populi pro suis quisque facultatibus consulem adiuturos polliciti: Caerites fru- 15 mentum sociis navalibus commeatumque omnis generis, Populonienses ferrum, Tarquinienses lintea in vela, Volaterrani 16 interamenta navium et frumentum, Arretini tria milia scutorum, galeas totidem, pila gaesa hastas longas, milium quinquaginta summam pari cuiusque generis numero expleturos, secures rutra falces alveolos molas, quantum in quadraginta 17 longas naves opus esset, tritici centum et viginti milia modium, et in viaticum decurionibus remigibusque conlaturos; Perusini, Clusini, Russellani abietem in fabricandas naves et 18 frumenti magnum numerum. abiete ex publicis silvis est usus. 19 Umbriae populi et praeter hos Nursini et Reatini et Amiternini Sabinusque omnis ager milites polliciti; Marsi, Paeligni Marrucinique multi voluntarii nomina in classem dederunt. Camertes cum aequo foedere cum Romanis essent, co- 20 hortem armatam sexcentorum hominum miserunt. triginta 21 navium carinae, viginti quinqueremes, decem quadriremes, cum essent positae, ipse ita institit operi, ut die quadragesimo quinto, quam ex silvis detracta materia erat, naves instructae armataeque in aquam deductae sint. XLVI. profectus in 1 Siciliam est triginta navibus longis voluntariorum_septem ferme milibus in naves inpositis. et P. Licinius in Bruttios ad duos exercitus consulares venit. ex iis eum sibi sumpsit, 2 quem L. Veturius consul habuerat: Metello, ut, quibus prae- 3 fuisset legionibus, iis praeesset, facilius cum adsuetis imperio rem gesturum ratus, permisit. et praetores diversi in 4 provincias profecti. et quia pecunia ad bellum deerat, agri Campani regionem a fossa Graeca ad mare versam vendere

5 quaestores iussi, indicio quoque permisso, qui ager civis Campani fuisset, uti is publicus populi Romani esset; indici praemium constitutum, quantae pecuniae ager indicatus esset 6 pars decima. et Cn. Servilio praetori urbano negotium datum, ut Campani cives, ubi cuique ex senatus consulto liceret habitare, ibi habitarent, animadverteretque in eos, qui alibi habitarent.

7 Eadem aestate Mago Hamilcaris filius ex minore Baliarium insula, ubi hibernarat, iuventute lecta in classem inposita, in Italiam triginta ferme rostratis navibus et multis onerariis duodecim milia peditum, duo ferme equitum traiecit 8 Genuamque nullis praesidiis maritimam oram tutantibus repentino adventu cepit. inde ad oram Ligurum Alpinorum, si quos ibi motus facere posset, classem adpulit. Ingauni 9 Ligurum ea gens est bellum ea tempestate gerebant cum 10 Epanteriis Montanis. igitur Poenus Savone, oppido Alpino, praeda deposita et decem longis navibus in statione ad praesidium relictis, ceteris Carthaginem missis ad tuendam maritimam oram, quia fama erat Scipionem traiecturum esse, 11 ipse societate cum Ingaunis, quorum gratiam malebat, composita Montanos instituit oppugnare. et crescebat_exercitus in dies, ad famam nominis eius Gallis undique confluentibus. 12 ea res litteris cognita Sp. Lucreti, ne frustra Hasdrubale cum exercitu deleto biennio ante forent laetati, si par aliud inde bellum, duce tantum mutato, oreretur, curam ingentem accendit patribus. itaque et M. Livium proconsulem ex Etruria volonum exercitum admovere Ariminum iusserunt, et Cn. Servilio praetori negotium datum, ut, si e re publica censeret esse, duas urbanas legiones, imperio cui videretur dato, ex urbe duci iuberet. M. Valerius Laevinus Arretium eas legiones duxit. 14 Eisdem diebus naves onerariae Poenorum ad octoginta circa Sardiniam ab Cn. Octavio, qui provinciae praeerat, captae. eas Coelius frumento misso ad Hannibalem commeatuque onustas, Valerius praedam Etruscam Ligurumque Mon15 tanorum captivos Carthaginem portantes captas tradit. in Bruttiis nihil ferme anno eo memorabile gestum. pestilentia incesserat pari clade in Romanos Poenosque, nisi quod Pu16 nicum exercitum super morbum etiam fames adfecit, propter Iunonis Laciniae templum aestatem Hannibal egit, ibique aram condidit dedicavitque cum ingenti rerum ab se gestarum titulo, Punicis Graecisque litteris insculpto.

TITI LIVI

AB URBE CONDITA

LIBER XXIX.

I. Scipio postquam in Siciliam venit, voluntarios milites 1 ordinavit centuriavitque. ex iis trecentos iuvenes, florentes 2 aetate et virium robore, inermes circa se habebat, ignorantes, quem ad usum neque centuriati neque armati servarentur. tum ex totius Siciliae iuniorum numero principes genere et 3 fortuna trecentos equites, qui secum in Africam traicerent, legit, diemque iis, qua equis armisque instructi atque ornati adessent, edixit. gravis ea militia procul domo terra marique 4 multos labores magna pericula allatura videbatur; neque ipsos modo, sed parentes cognatosque eorum ea cura angebat. ubi dies, quae edicta erat, advenit, arma equosque ostende- 5 runt. tum Scipio renuntiari sibi dixit quosdam equites Siculorum tamquam gravem et duram horrere eam militiam; si qui ita animati essent, malle eos sibi iam tum fateri, quam 6 postmodo querentes segnes atque inutiles milites rei publicae esse: expromerent, quid sentirent; cum bona venia se auditurum. 7 ubi ex iis unus ausus est dicere se prorsus, si sibi, utrum vellet, liberum esset, nolle militare, tum Scipio ei „quoniam s igitur, adulescens, quid sentires, non dissimulasti, vicarium tibi expediam, cui tu arma equumque et cetera instrumenta militiae tradas, et tecum hinc extemplo domum ducas, exerceas, docendum cures equo armisque". laeto condicionem 9 accipienti unum ex trecentis, quos inermes habebat, tradit. ubi hoc modo exauctoratum equitem cum gratia imperatoris

10 ceteri viderunt, se quisque excusare et vicarium accipere. ita trecentis Siculis Romani equites substituti sine publica inpensa. docendorum atque exercendorum curam Siculi habuerunt, quia edictum imperatoris erat, ipsum militaturum, qui 11 ita non fecisset. egregiam hanc alam equitum evasisse ferunt 12 multisque proeliis rem publicam adiuvisse. legiones inde cum inspiceret, plurimorum stipendiorum ex iis milites de13 legit, maxime qui sub duce Marcello militaverant, quos cum optima disciplina institutos credebat, tum etiam ab longa Syracusarum obsidione peritissimos esse urbium oppugnandarum: nihil enim parvum, sed Carthaginis iam excidia agi14 tabat animo. inde exercitum per oppida dispertit; frumentum Siculorum civitatibus imperat, ex Italia advecto parcit; veteres naves reficit, et cum iis C. Laelium in Africam praedatum mittit, novas Panhormi subducit, quia ex viridi materia raptim factae erant, ut in sicco hibernarent.

19

15 Praeparatis omnibus ad bellum, Syracusas nondum ex 16 magnis belli motibus satis tranquillas venit. Graeci res a quibusdam Italici generis, eadem vi, qua per bellum ceperant, 17 retinentibus, concessas sibi ab senatu repetebant. omnium primum ratus tueri publicam fidem, partim edicto partim iudiciis etiam in pertinaces ad obtinendam iniuriam redditis suas 18 res Syracusanis restituit. non ipsis tantum ea res, sed omnibus Siciliae populis grata fuit, eoque enixius ad bellum adiuverunt. Eadem aestate in Hispania coortum ingens bellum conciente Ilergete Indibili, nulla alia de causa quam per admi20 rationem Scipionis contemptu imperatorum aliorum orto. eum superesse unum ducem Romanis ceteris ab Hannibale interfectis rebatur: eo nec in Hispaniam caesis Scipionibus alium quem mitterent habuisse, et postquam in Italia gravius bel21 lum urgeret, adversus Hannibalem eum arcessitum. praeterquam quod nomina tantum ducum in Hispania Romani haberent, exercitum quoque inde veterem deductum: trepida om22 nia et inconditam turbam tironum esse. numquam talem oc23 casionem liberandae Hispaniae fore. servitum ad eam diem

aut Carthaginiensibus aut Romanis, nec in vicem his aut 24 illis, sed interdum utrisque simul. pulsos ab Romanis Carthaginienses: ab Hispanis, si consentirent, pelli Romanos posse, ut ab omni externo imperio soluta in perpetuum His25 pania in patrios rediret mores ritusque. haec taliaque dicendo non populares modo, sed Ausetanos quoque, vici

nam gentem, concitat et alios finitimos sibi atque illis populos. itaque intra paucos dies triginta milia peditum, quat- 26 tuor ferme equitum in Sedetanum agrum, quo edictum erat, convenerunt. II. Romani quoque imperatores L. Lentulus et 1 L. Manlius Acidinus, ne glisceret prima neglegendo bellum, 2 iunctis et ipsi exercitibus per agrum Ausetanum hostico tamquam pacato clementer ductis militibus ad sedem hostium pervenere et trium milium spatio procul a castris eorum posuerunt castra. primo per legatos nequiquam temptatum, ut dis- 3 cederetur ab armis; dein, cum in pabulatores Romanos impetus repente ab equitibus Hispanis factus esset, summisso ab statione Romana equitatu equestre proelium fuit haud sane memorando in partem ullam eventu. sole oriente po- 4 stero die armati instructique omnes mille ferme passus procul a castris Romanis aciem ostendere. medii Ausetani erant ; 5 cornua dextrum Ilergetes, laevum ignobiles tenebant Hispani populi; inter cornua et mediam aciem intervalla patentia satis late fecerant, qua equitatum, ubi tempus esset, emitterent. et Romani more suo exercitum cum instruxissent, id 6 modo hostium imitati sunt, ut inter legiones et ipsi patentes equiti relinquerent vias. ceterum Lentulus ei parti usum 7 equitis fore ratus, quae prior in dehiscentem intervallis hostium aciem equites emisisset, Ser. Cornelio tribuno militum 8 imperat, equites per patentes in hostium acie vias permittere equos iubeat. ipse coepta párum prospere pedestri pugna, 9 tantum moratus, dum cedenti duodecimae legioni, quae in laevo cornu adversus Ilergetes locata erat, tertiam decimam legionem ex subsidiis in primam aciem firmamentum ducit, postquam aequata ibi pugna est, ad L. Manlium inter prima 10 signa hortantem ac subsidia quibus res postulabat locis inducentem venit; indicat tuta ab laevo cornu esse; iam mis- 11 sum ab se Ser. Cornelium procella equestri hostes circumfusurum. vix haec dicta dederat, cum Romani equites in 12 medios invecti hostes simul pedestres acies turbarunt, simul equitibus Hispanorum viam immittendi equos clauserunt. ita- 13 que omissa pugna equestri ad pedes Hispani descenderunt. Romani imperatores ut turbatos hostium ordines et trepidationem pavoremque et fluctuantia viderunt signa, hortantur, orant milites, ut perculsos invadant neu restitui aciem patiantur. non sustinuissent tam infestum impetum barbari, ni 14 regulus ipse Indibilis cum equitibus ad pedes degressis ante