eliceret.19 Id, quod crediderat, evenit. Pertimuisse et cedere rati Romanos, porta erumpunt, et, quantum inter castra sua et hostium aciem relictum erat loci, armatis complent. Dum trepidant acie instruenda, consul, jam paratis ordinatisque omnibus, incompositos aggreditur. Equites primos 20 ab utroque cornu in pugnam educit: sed in dextro extemplo pulsi, cedentesque trepidi etiam pediti terrorem intulere. Quod ubi vidit consul, duas cohortes delectas ab dextro latere hostium circumduci jubet, et ab tergo se ostendere, priusquam concurrerent peditum acies. Is terror objectus hosti rem, metu Romanorum equitum inclinatam, æquavit. Tamen adeo turbati erant dexteræ alæ equites peditesque, ut quosdam consul manu ipse reprehenderit, verteritque in hostem." Ita, et quamdiu missilibus pugnatum est, anceps pugna erat; et jam ab' dextra parte, unde terror et fuga coeperat, ægre Romanus restabat, ab sinistro cornu et ab fronte urgebantur barbari, et cohortes ab tergo instantes pavidi respiciebant. Ut, emissis soliferreis 3P falaricisque, gladios strinxerunt, tum

2

• Dum turbati aciem instruunt.

PIpse Cato retraxerit manu apprehensos, verteritque in hostem. 9 Vix resistebant Romani.

quem exemplis probat, malit discurrere et ipsi ad arma.—19 ' Male in quibusdam codd. educeret.' Doering.-20 In quibusd. codd. apud Drak. primo.— 1 'Ita Mss. et edd. antt. et adversos in hostem verterit ex cod. Mogunt. recepere Aldus et alii. Scribendum saltem aversos sc. ab hoste et fugam quærentes.' Rupert. c. Gron. Reprehenderit, et adversos in hostem verterit Gron. Donjat. Doer. c. Drak. Rep. et aversos in host. vert. Kreyssig.-2 A Gron. Donjat. Crev. Mox pro restabat edd. ante Gron. exhibent resistebat. And. restabant. Deinde a sinistro Gron. Donjat. Crev.-3 Nisi potius leg. solliferreis.' Rupert.

NOTE

P Ut, emissis soliferreis] Genus teli fuit soliferreum; sic dictum, quod esset ex solo et solido ferreo, sive ferreum totum; tracto nomine ex lingua Oscorum, quibus sollo dicebatur, Festo auctore, id quod Romani totum vocabant: solon itaque Oscis, quod Græcis 8λov, (deductum ex Hebraico col,) quemadmodum sex et septem Latine, quæ Græce , ÉKTÁ.

4 Falaricisque] Diximus falaricam esse telum missile, quo utuntur ex falis, id est, ex locis exstructis dimicantes, ut Festus loquitur. Nonius falas explicat turres ligneas. Isid. falaricam telum ingens esse ait, torno factum, habens ferrum cubitale, et ig nem affixum, stuppa nempe ferro circumligata. Ejus hic usus erat, ex Marcello Donato, ut etiamsi non pe

velut redintegrata est pugna. Non cæcis ictibus procul ex improviso vulnerabantur; sed, pede collato, tota in virtute ac viribus spes erat.

15. Fessos jam suos consul, ex secunda acie subsidiariis cohortibus in pugnam inductis, accendit. Nova acies facta. Integri recentibus telis fatigatos adorti hostes primum acri impetu, velut cuneo, perculerunt; deinde dissipatos in fugam averterunt: effusoque per agros cursu castra repetebantur. Ubi omnia fuga completa vidit Cato, ipse ad secundam legionem, quæ in subsidio posita erat, equo 4 revehitur, et signa præ se ferri, plenoque gradu ad castra hostium oppugnanda succedere jubet. Si quis extra ordinem avidius procurrit, et ipse interequitans sparo percutit, et tribunos centurionesque castigare jubet. Jam castra hostium oppugnabantur; saxisque et sudibus et omni genere telorum summovebantur a vallo Romani. Ubi recens admota legio est, tum et oppugnantibus animus crevit, et infensius hostes pro vallo pugnabant. Consul.omnia oculis perlustrat, ut, qua minima vi restatur, ea parte irrumpat. Ad sinistram portam infrequentes videt: eo secundæ legionis principes hastatosque inducit. Non sustinuit impetum eorum statio, quæ portæ apposita erat;" et ceteri, postquam intra vallum hostes vident, ipsis castris exuti, signa armaque abjiciunt. Cæduntur in portis, suomet ipsi agmine in arcto hærentes: secundani terga hostium cædunt, ceteri castra diripiunt. Valerius Antias

4 Vox equo in plurib. librr. vett. omittitur.-5 Duk. malebat impensius; et Periz. intentius.—6 Resistitur Gron. Doujat. Crev. Resistatur Kreyssig.—

NOTE

netrasset in corpus, sed in scuto hæsisset, tamen cum medium mittere

• Sparo percutit] Agrestis teli ge. nus erat sparus. Virgil. 11. Æneid. tur, conceptumque ipso motu, inflam- agrestesque manus armat sparus.'

mata stuppa et pice, multo majorem ignem deferret, arma omittere cogeret, nudumque militem ad insequentes ictus præberet.

* Succedere jubet] Signa, id est, milites signa secutos.

* Et sudibus] Notum sudes appellari vallos sive paxillos igni torrefactos, quod teli rustici genus est.

" Quæ portæ apposita [opposita] erat] An potius apposita, ut est in Colb, ?

supra quadraginta millia hostium cæsa eo die scribit. Cato ipse, haud sane detractator' laudum suarum, multos casos ait; numerum non ascribit.9

16. Tria eo die laudabilia fecisse putatur: unum, quod, circumducto exercitu, procul navibus suis castrisque, ubi spem 10 nisi in virtute haberent, inter medios hostes prælium commisit: alterum, quod cohortes ab tergo hostibus objecit: tertium, quod secundam legionem, ceteris omnibus effusis ad sequendos hostes, pleno gradu sub signis compositam instructamque subire ad portam castrorum jussit. Nihil deinde a victoria cessatum. Cum, receptui signo dato, suos spoliis onustos in castra reduxisset, paucis horis noctis ad quietem datis, ad prædandum in agros duxit. Effusius, ut sparsis hostibus fuga, prædati sunt. Quæ res non minus, quam pugna pridie adversa, Emporitanos Hispanos accolasque eorum in deditionem compulit. Multi et aliarum civitatium, qui Emporias perfugerant, dediderunt se. Quos omnes, appellatos benigne vinoque et cibo curatos, domos dimisit. Confestim inde castra movit; et, quacumque incedebat agmen, legati dedentium civitates suas occurrebant. Et cum Tarraconem venit, jam omnis cis Iberum Hispania perdomita erat, captivique et Romani, et socium ac Latini nominis, variis casibus in Hispania oppressi, donum consuli a barbaris reducebantur. Fama deinde vulgatur, consulem in Turdetaniam exercitum ducturum, et ad devios montanos profecturum etiam falso perlatum est." Ad hunc vanum et sine auctore ullo rumorem Bergistanorum civitatis septem castella defecerunt. Eos, deductos exercitu, consul sine

7 Opposita Gron. Doujat. Crev.-8 Detractator pro vulg. detrectator edidit Drak. et Voss. et Lov. 5. In aliis Mss. est detractor.' Rupert. Detrectator Gron. Doujat. Crev.-9 Olim scribit legebatur.

10 Vel excidisse, vel supplendum videtur non; illud putabat Gron. hoc Drak.' Rupert.-11 Crev. tentabat et ad devios montanos etiam falso perlata

est.

Sed si particulam etiam, quæ in quibusdam codd. apud Drakenb. omittitur, deleveris, et et pro etiam explicaveris, nihil mutandum videtur.' Doering. Et ad dev. montanos, profectum etiam, falso perlatum est Kreyssig.12 Ante Gelen. edebatur civitates septem et aliquot castella. Vid. Not. Var. -13 Non opus est, ut pro deducto vel cum Gronovio educto, vel cum Crevierio inducto rescribatur.' Doering.

Delph. et Var. Clas.

Livius.

9 C

memorando prælio in potestatem redegit. Haud ita multo post iidem, regresso Tarraconem consule, priusquam inde quoquam procederet, defecerunt. Iterum subacti: sed non eadem venia victis fuit. Sub corona veniere omnes, ne sæpius pacem solicitarent."

17. Interim P. Manlius prætor, exercitu vetere a Q. Minucio, cui successerat, accepto, adjuncto et Ap. Claudii Neronis ex ulteriore Hispania vetere item exercitu, in Turdetaniam proficiscitur. Omnium Hispanorum maxime imbelles habentur Turdetani. Freti tamen multitudine sua obviam ierunt agmini Romano. Eques immissus turbavit extemplo aciem eorum. Pedestre prælium nullius ferme certaminis fuit. Milites veteres, periti hostium bellique, haud dubiam pugnam fecerunt. Nec tamen ea pugna debellatum est. Decem millia Celtiberum mercede Turduli 14 conducunt," alienisque armis parabant bellum. Consul interim, rebellione Bergistanorum ictus, ceteras quoque civitates ratus per occasionem idem facturas, arma omnibus cis Iberum Hispanis ademit. Quam rem adeo ægre passi, ut multi mortem sibimet ipsi 's

Pacem turbarent.

• In hoc prælio pedites Turdetani vix certarunt.

15

14 Vet. lib. apud Sigon. Turdetani.-15 Sibimetipsis Gron. Doujat. Crev. NOTE

Bergistanorum civitatis septem castella] Civitatem dixit pro populo sive gente, quemadmodum Cæsari civitas Helvetiorum, civitas Heduorum. Ber. gistani autem iidem fuisse videntur cum Vergistanis, quibus nomen a Vergio oppido Lacetanorum, de quo mox c. 22. hodie forte Berga in Catalonia et Vicaria Cerveræ : quanquam Mariana a Berga pago Oscæ urbi Aragonicæ finitimo, Bergistanos deducit; ubi forsan Bergidum Ptole. mæi.

y Mercede Turduli conducunt] Ita scripti et editi veteres: Sigonius ex suo codice scripsit Turdetani. Et sane apparet eandem utramque gen

tem et Celtiberis vicinam fuisse. Sic ergo Turdetani, et Turduli, quos tanquam diversos postea distinxerunt Plin. et Ptol. ejusdem generis fuerint populi, quorum alii ab aliis orti, quemadmodum de Samnitibus et Sa. binis observatum est. Steph. certe Turdetaniæ regionis incolas Turditanos et Turdulos, immo et ex Artemidoro Turtos vocat: et ipse Cato, in orat. de consulatu apud Charisium, Turtam dicit pro Turdetania. 'Itaque porro in Turtam proficiscor servatum illos.' Sed postquam in duas gentes divisa sunt bæc nomina: Bæticæ partem occidentalem sibi vindicarunt Turdetani, quorum ca

consciscerent: ferox genus, nullam vitam rati sine armis esse. Quod ubi consuli renuntiatum est, senatores omnium civitatium ad se vocari jussit, atque iis,' Non nostra,' inquit, magis, quam vestra, refert, vos non rebellare: 16 siquidem id majore Hispanorum malo, quam exercitus Romani labore, semper adhuc factum est. Id ut ne fiat, uno modo arbitror caveri posse, si effectum erit, ne possitis rebellare."7 Volo id quam mollissima via consequi. Vos quoque in ea re consilio me adjuvate. Nullum libentius sequar, quam quod vosmet ipsi attuleritis.' Tacentibus spatium se ad deliberandum dierum paucorum dare dixit. Cum revocati secundo quoque concilio tacuissent; uno die muris omnium dirutis, ad eos, qui nondum parebant, profectus, ut in quamque regionem venerat, omnes, qui circa incolebant, populos in deditionem accepit. Segesticam tantum, gravem atque opulentam civitatem, vineis et pluteis cepit.

-16 Probat Sigon. lectionem veteris apud eum libri non bellare.—17 Td rebellare ex interpretatione in textum importatum putat J. F. Gron.

NOTE

put Hispalis; orientalem fere Turduli, quorum princeps urbs Corduba.

2 Ne possitis rebellare] Postremum hoc verbum non immerito Gronovius suspicatur non esse Livii, sed e margine irrepsisse hujus verbi iteratio

nem.

• Segesticam tantum] Segestica insula est Pannoniæ, qua Colapis fluvius in Savum influit, juxta Sisciam, nunc Sisaken, in Croatia. Segedam forte legendum, quam Plinius nominat inter Bætim et Oceani oram, aitque cognominatam Augurinam. Nicolaus Sanso Turdulis attribuit, et in Cordubensi conventa locat inter Virgaonem ad occasum, et Ubedam ad ortum. Ambrosius Moralis hanc Segesticam eandem facit cum Segisa, a qua Segisenses vel Segienses populi

ra.

conventus Cæsar-Augustani apud Plin. putatque ibi fuisse ubi nunc Seges, inter Soriam, quæ olim Numantia, et Uxamam. At Segisam ante laudatus Sanso procul inde in Bastitanis verisimilius ponit ad montem Argentarium, circa Castel-SeguSane ex tota auctoris narratione hanc ego urbem et trans Iberum, et procul a Bætica ac Turdetanis fuisse colligo: unde, quamvis forte Segesticam scripserit Livius, obversante ipsius menti bellorum sui temporis Pannonicorum memoria, tamen Senticam legi oportere facile inducor ut credam: quæ Vaccæorum urbs non ignobilis, Morali et Vasæo Zamora. Nicolao Sansoni est Albade Tormes, in regno Legionis, ejusque parte quam Terram Campestrem appellant.