EX IO.

1

PLINII AETAS.

C. Plinius Secundus, Veronensis, an Novocomensis fuerit, a multis disputatum est, initio facto per loannem Presbyterum, Ecclesiae Veronensis Mansionarium, qui eum Veronensem fecit: quos longa serie enumerat Rezzonicus Disquis. Plinianar. L. I.; ipse pro Novocomo, recte, ut nobis videtur, decernit. Natus sub Tiberio, a. C. 23. ut eidem videtur, (nam nec in hoc consentiunt:) sub Claudio stipendia fecit in Germania; sub Nerone et Vespasiano varia munera publica administravit, procurator primum in Hispania, deinde Praefectus classis Misenensis. Nec minus omnibus liberalibus disciplinis insigniter excultus, Epicureus, dogmate, non moribus, diligentia incredibili et eruditione admiranda, post elaborata plurima immortalitate dignissima volumina, quum Miseni agens ad Vesuvium montem, fumum et ignes evomere incipientem, cognoscendae rei cupiditate propius accessisset, ex fumo nubis, e monte ortae, spiritu obstructo, clausoque stomacho, obiit sub Tito Imp. anno aetatis sexto et quinquagesimo a. d. VIII. Kal. Sept. Vitam et res Plinii post Plinium Juniorem plures scripsere. Omnes vicit longe et obruit nuper Ant. Iosephus Comes a Turre Rezzonici, in opere eruditissimo Disquisitionum Plinianarum, i. e. de Utriusque Plinii patria, rebus gestis, scriptis, Codicibus, editionibus atque interpretibus, cuius T. 1. Parmae a. 1763. T. II. 1767. in f. prodiit, promisso etiam T. III. Utramque Plinii lun. epistolam de co constituit et illustrat T. I. p. 110. sqq.

HISTORIAE NATURALIS LIBRI.

Ex scriptis Plinii solum ad nos pervenit opus, quod Plinius Jun. 1. c. Historias naturae vocat, ipse auctor Historiam naturalem, in praefatione: male libri quidam editi et scr. Historiam mundi (Rezzonicus T. I. p. 194.) item Historiam mundi naturalem, opus, ut recte ait idem Plinius iunior, diffusum, eruditum, nec minus varium, quam ipsa natura. Constat libris XXXIII. eoque ex voluminibus ultra bis mille scriptorumGraecorum Latinorumque universam naturae varietatem complecti conatus est. Series operis et rerum explicatarum haec est: Post praefationem, cuius locum tenet Liber primus ad T. Vespasianum fil. Imp. Libro II. agit de Universo, caelo et terra; unde eum librum Melanchthon et alii separatim edidere,ut lectionibus scholasticis inserviret: inde de terra proprie et Geographicis rebus L. III. IV. V. VI. Hinc ad incolas terrae venit, et primum Libro VII. de homine et rebus humanis copiose eleganterque disserit: qui liber in primis dignus est lectu: tum de ceteris animalibus eorumque variis generibus, ut de terrestribus, id est, quae in terra incedunt. L. VIII. de aquatilibus, L. IX. de volatilibus, L. X. de insectis XI. Ab XII. libro incipit exponere, quae terra eduntur, arbores, plantas, gramina, segetes, rem rusticam omnem, et cetera, eorumque usus in vita humana per artes ab hominibus inventas. Ad extremum in ipsam PLIN. HIST. NATUR.

terram descendit L. XXXI. agitque de metallis, initio ab auro facto, eorumque varietate, usibus etc. ceterisque rebus, quae e terra eruuntur; et desinit tandem L. ultimo XXXVII. in artibus pulchris, quibus materia subministratur e terrae visceribus, ut statuaria, pictura similibusque. Librum primum, suppositum Plinio, et ab interpolatoribus adtextum contendit bene meritus alioqui de Plinio Ioannes Harduinus Chronolog. V. T. p. 152. quem late refellit Ill. Rezzonicus, sed ut tamen de Indice auctorum concedat ac defendat p. 200. Plinius ipse testatur opus hoc exegisse se a. U. C. 830. Tito Vespasiano sextum consule, a. 230. post captam Carthaginem, et Corinthum, obitumque Catonis, a. 90. post obitum Virgilii. De quo v. plura apud Rezzonicum T. 1. p. 172. sqq. Quum vero plurima e Graecis petierit scriptoribus, in illorum sensu assequendo non semper feliciter versatus videtur viris doctis. Neque vero novum est, inquit Josephus Scaliger sive Yvo Villiomarus in locos controversos Titii pag. 14. Plinium in reddendo Aristotele aut Theophrasto offendere, quum sexcentis locis hoc commiserit. Quod utique non Plinii inscitiae attribuendum, sed eorum negligentiae, qui excerpta ex auctoribus mala fide descripta ad eum deferebant, ut in ordinem ab eo digererentur. Ita enim opus suum eruditissimum magna ex parte composuit vir ille nunquam satis laudatus. Quare errores in Plinio notamus, qui non sunt Plinii, sed amanuensium. Innumera eiusmodi observata Salmasio ad Solin. cuius Salmasii videndum etiam iudicium de Plinio homonymis hyles Iatricae praemissum; ut omittam Budaei, Allatii, et aliorum loca adducta a Crenio in limine partis VII. animadvers, quibus illum Naturae, ut vocabat Lansius, Orat. pro Gallia pag. 126. Protonotarium hallucinatum annotarunt. Addam haec Vignolii Marvillii personati scriptoris T. 2. Misc. p. 42. L'Histoire naturelle de Pline est un édifice d'une parfaitement belle structure, mais dont les dedans ne sont pas toujours assez bien meubles pour de si beaux dehors. Le dessein en est magnifique, les préfaces qui en font les entrées sont très justes, la morale qui en est le solide, est admirable,et il y a des ornemens qu'on ne sauroit payer. Telle est la description du rosignol dans son dixieme livre. C'est dommage que ce grand homme se soit trop appuyé sur des écrivains peu sûrs, et que ne choisissant pas assez ses lectures, il n'ait pas été lui même toujours fidele à traduire les témoignages, qu'il en a tires. Profecit etiam e Latinis, tum iis, qui adhuc exstant, ut rei rusticae scriptoribus, in quibus interdum iniquiorem esse Columellae notavit Gesnerus ad Colum. II, 9, 8. V,6, 20. — Epitomen operis confecit Sec. XII. extremo Robertus Girkeladiensis, quam Adrian. Relandus commemorat in Palaestina p. 439. Eius exemplum fuit nuper in Bibliotheca Uffenbachiana. Aliam esse Oxonii in Bibl. Balliolensi, cuius auctor fuerit Rainoldus quidam, tradit Vossius de Hist. latinis: sed in Catalogis MSS. Angliae nulla est eius mentio. Excerpta autem e Plinio et Solino in membranis

1

scripta, sub nomine Diguillii Grammatici, vidisse se testatur Salmasius ad Solin.

Absolvit Plinius opus suum paulo ante obitum, circa annum U. C. 830. ut non uno innuit loco: et quintum Consulatum Titi memorat lib. 2. cap. 25. quem ille gessit anno U. C. 828. C. 76. Incendium Vesuvii, quod speculatus Plinius occubuit, describitur a Dione libro LXVI. p. 755. seq. ad a. U. C. 831, Titi primum. Plinius in praef. Viginti millia rerum dignarum cura, quoniam, ut ait Domitius Piso, thesauros oportet esse, non libros, ex lectione voluminum circiter duum millium, quorum pauca admodum studiosi attingunt propter secretum materiae, exquisitis auctoribus D. (Ita legendum, non C.) includimus triginta sex voluminibus, adiectis rebus plurimis, quas aut ignoraverant priores, aut postea invenerat vita. Volumen secundum citat Plinius 6, 29, septimum 33, 3. Nonnunquam etiam libri non numerum, sed argumentum, ut 9, 35. ut diximus in circuitu Mundi, respiciens ad voJumen secundum et seq. Et 33, 1. sicut dicemus in gemmarum volumine: respicit enim ad librum 37.

Praeter naturalium, quam titulo ipso promittit atque ubertim pandit, rerum notitiam, discordiam concordiamque, usus et effectus: praeter historiam inventorum humani ingenii, laboris luxusque, et variarum artium, passim gravissimas adspergit sententias, et iudicium de vanitate rerum humanarum, mortaliumque stultitia, speciatim de perditis Romanorum per opes moribus, nec minus de mira sapientia ac provida arte, fidemque omnem superante vi naturae, per quam Numen intelligi voluit. Itaque licet Epicuri immersus erroribus, tamen ab Atheismi yzhuar absolvitur, iudice Ulrico Zwinglio lib. de Providentia T. 1. Opp. 356. A Georgio Agricola praefat. ad libros X. de natura fossilium arguitur, quod interdum haud observarit, a diversis scriptoribus unam rem duobus vel pluribus vocabulis appellari, interdum contra res duas vel plures uno vocabulo. Talium hallucinationum plenum esse ait Salmasius pag. 258. qui passim etiam illas notavit exercitationibus in Solinum. vide pag. 298. 302. 303. Iosephus Scaliger in Scaligerianis primis pag. 85. accuratus Plinii lector deprehendet, ipsum Plinium omnia, quae ex variis auctoribus excerpebat, ordine literarum sive Alphabetico in sua digessisse adversaria, neglecto ordine naturali, qui potior erat. Confer et Reinesium III, 5. Var. Lect. Alia in diligentissimo illo viro notata vide, si placet, in Dan. Guil. Molleri diss. de Plinio Secundo pag. 20. seq. Non in omnibus obstringere se fidem suam, potiusque ad auctores relegare plus simplici vice prae se fert Lib. VII. Cap. 1. qui dubiis, inquit, reddentur omnibus, modo ne sit fastidio Graecos sequi, tanto maiore eorum diligentia vel cura maiore. Adde VIII, 22. Sint ista, ut rerum Naturae libuit, inquit II, 52. aliis certa, aliis dubia, aliis damnanda: nos cetera, quae sunt in his memorabilia, non omittemus: et II, 98. ut nihil, quod equidem noverim, praeteream. Hinc aequius de Plinio nostro iudicat Io. Raius Epistola ad lo. Listerum, (Bibl. Angloise Tom. IV. p. 10.) ne alios iam memorem, quorum testimonia congessit lac. Pontanus lib. V. qikonaklas c. 1. pag. 142. et lib. 6. c. 10. p. 195. Sane reprehendi non raro Plinium immerito, ac praeter rem mendacii argui, ubi quae tradit verissima esse comperiuntur, pulchre notatum est a Casparo a Reyes, qui erudite illustrat locum lib. VIII. c. 50. atque etiam morbus est aliquis per sapientiam mori. Sed de reprehensoribus et cavillatoribus Plinii videndus Ill. Rezzonicus T. I. Lib. VII. qui de iis copiose ibi dixit et accurate.

nio ipso disputatur. Novocomensem fuisse defendit idem Comes Rezzonicus Tom. I. p. 150.) Bellorum Germaniae libri XX. Studiosus libri III. Voll. VI. Dubis Sermonis L. VIII. Historiarum XXXVII. a fine Aufidii Bassi. Electorum CLX. non in libris scriptis numerandi. Fuere enim tantum Loci excerpti e scriptis lectis ad usus varios vel cogitandi vel scribendi. De his omnibus diligenter scripsit saepe laudatus Rezzonicus T. 1. L. V. Ipse Plinius, auctor, hos libros interdum tangit, ut H. N. VIII, 42. librum de iaculatione equestri, XVI, 4. de Vita Pomponii in Praefat.libros dubii sermonis: item ibidem libros Historiarum, et II, 53. 83. Alios praeter hos alii, ut de bellis Germanicis Tacit. A. 1, 68. Symmach. IV, 18. Libros dubii Sermonis, Grammatici, Diomedes, Charisius et alii.

SCRIPTA VARIA AD PLINIUM

PERTINENTIA.

ExemplaOperis huius scripta adhuc exstant permulta; quorum magnum numerum diligenter enarrat et recenset Ill. Rezzonicus Comes T. II. p. 218. Pleraque sunt recentioris aetatis: et circa tempora restitutarum literarum, quaedam etiam Sec. XV. scripta. Nam propter copiam doctrinae celebratam multi cupiebant exemplum libri habere, unde et post tam frequentes editiones factae. Inprimis antiqua et clara sunt exempla: Ricardianum Florentiae, quod nono saltem seculo scriptum putatur; Toletanum, quo Pintianus et Schottus usi sunt; et Escorialense e se- culo eodem nono, nondum collatum cum edd.; Parisiense tempore Caroli Calvi scriptum, et pauca alia. Exemplar Gottorpiense quoque celebratum est a nonnullis: idque conferri cum edito exemplo optat Ill. Rezzonicus. Sed de usu Codd. ad constituendum textum Plinii post recensitas editiones aliquid monebi mus. Valde inter se variare scriptos libros, omninoque valde vitiosos esse, non est mirum, in tanta magnitudine operis,et multitudine rerum vulgo non notarum,quum etiam in iis libris,quorum populare argu-. mentum est, tanta vitiorum copia irrepserit. Necilla vitiositas est nova. Nam Symmachus iam de eo malo questus est, Epist. I, 24. Similia alii tradunt. Guibertus ait, Robertum quendam, Abbatem Montis S. Mich. incidisse in exemplum Plinianae hist. valde vitiosum; id eum correxisse feliciter. Qualem illam hominis, illo tempore, correctionem fuisse putemus? Apud Decembrium autem Polit. liter. p. 44. Lonellus ait, se multa Plinii exempla e remotis etiam nationibus conquisivisse, ut adiutoribus Guarino et Victorino correctissimum haberet. Et omnino, non modo ante, sed et post inventam typographiam in editis exemplis, ut Stephanus ait, in Epist. de typogr. sua, p. 42. Plinium coniecturis omnium tanquam scopum misere expositum fuisse.

VERSIONES.

Versiones Plinianae historiae exstant pluribus linguis. Prima est sine dubio Italica Christoph. Lan-. dini, primum edita, quod quidem certo constet, Venet. 1476. f. per lensonum; saepe illa repetita. De hac versione intelligendum, quod dicit Sabellicus de linguae latinae restauratione p. 334. med. Landinum Plinium et Livium, duo linguae latinae lumina, non sine piaculi suspicione omnibus vulgasse. Nam idem et Livium Italicum fecit. Si verum est, quod traditum reperi a nonnullis, e libro scripto factam esse hanc versionem, usus etiam criticos habet. Sed tum iam edita exempla plura exstabant: potuit tamen, ubi haerebat, libros scriptos consulere, quod an et quomodo factum sit, iudicabunt ii, qui cum editis contulerint accurate. In editione repetita nona Venet. 1484. correctorem habuit Io. a Francesio, in decima ibid. 1543. 4. Ant. Brucciolum: qui deinde a se versum Italice Plinium edidit Venet. 1518. 4. Novam

post dedit Ludov. Dominicus Venet. 1561. 8. etiam additis notulis; quae illas obscuravit, etsi Brucciolum fere sequitur sensu, et verbis elegantior est, ut iudicat illustris Rezzonicus.

Gallica versio totius operis Pliniani exstat, facta ab Antonio Pineto (du Pinet) cuius prima certa editio est Lugd. a. 1566. apud Claud. Sennetonum: (1 (nam altera 1562. incerta est) saepe repetita in Gallia et extra Galliam. Novam versionem moliri coepere viri quidam docti medio hoc seculo nostro, sed res exitum non habuit. Nuper autem nova versio lucem vidit cum textu latino, ita facto, ut nihil in eo poneretur, quod non in aliquo libro scripto exstaret; quod est ad commendationem operis apud vulgus speciosum: versioni subiectae sunt notae, ad res maxime explicandas et illustrandas pertinentes; (quanquam et grammaticae et criticae insunt: ) in quibus utique multa vulgaria etiam verbosius, quam necesse erat, traduntur. In eo opere plures laborarunt; unus scripsit, praesertim versionem, ut una orationis forma operi redderetur: quae est, quoad nobis iudicare licet, elegans. Prodiit 1771-1782. Paris. 4. XII tom. Opus debetur maxime Cl. Poinsinet de Sivri. Durandi versionibus particularum Plinianarum infra dicetur.

De

Hispanica versio una modo typis vulgata est, Hieronymo Gornesio ab Huerta auctore (nam Francisci Hernandi versio librorum 26. scripta tantum exstat) eiusque pars prima Libros XI. complexa primum prodiit Mantuae Carpet. a. 1624. altera 1629. f.

Anglice versus est Plinii textus a Philemone Batavo, qui in Anglia medicinam fecit, editusque Lond. 1634. Belgice Arnhemii primum a. 1619. 4. deinde Amstelod. a. 1664. 8. sub titulo: Plinius van Menschen, Vogeln, onde Vischen. Germanice versus olim ex parte est, a L. I. usque ad L. V. Argentor. 1509. fol. et a L. VII. usque ad XI. per notum illum Henricum Eppendorpium: quae versio prodiit Argentorati 1543. Sed alia versio facta est postea per Ioannem Heydenum, quae primum prodiit Francof. 1565. fol. deinde 1571. 1584. et 1600. repetita. Res non est tanti. Nam nemo eam hodie legere curet, nec adeo multum de ea sperare licet. Nuper autem Rostochii Vol. I. 1764. Vol. II. 1765. 4. prodiit novi exempli versio Germanica, cuius auctor fuit Io. Dan. Denso Pomeranus: qui post diuturnum rerum naturalium studium, et cognito ingenio Pliniano, non male adeoque praeparatus ad hunc laborem accessit; non modo sensus Plinianos bene exprimere conatus est, sed et rebus nondum nomen Germanicum habentibus, nomina apta imponere: quae res ei saepe non male cessit. Ceterum aliud volumen promisit, in quo et emendaretur textus Plinianus et historia naturalis ad nostra usque tempora continuaretur, h. e. nova post Plinium in quoque genere inventa traderentur. In quo virum doctum non solita nostrae aetati festinatione uti, res ipsa docet, quum nonus ab illius promissi tempore annus labatur, necdum illud volumen prodierit. Novae versionis auctor exstitit G. Grosse, quae versio duodecim voll. prodiit Fran.cof. 8. 1781-88.

Arabica versio, auctore Honiam, fil. Isaaci, memoratur in Herbeloti Bibliotheca Oriental. p. 199. et in Act. Erud. 1720. p. 415.

INTERPRETES PARTIUM QUARUNDAM.

Juvat etiam per saturam paucis referre, qui partes quasdam Pliniani operis illustrarunt. M. Antonius Sabellicus Centuriis duabus annotationum, varia Plinii loca illustravit, quae recusae sunt Venet. 1508. et exstant in T. I. Facis Gruter. De his saepe ille in Epp. Rob. de Valle Rothomagensis dedit Explanationes difficilium Plinii locorum a. 1500. 4. (exigui momenti, iudice Harduino). Nic. Leonicenus de Plinii, et aliorum Medicorum erroribus: cuius liber pri

mum prodiit a. 1491. Additus est liber de herbis, fruticibus, animalibus, metallis, serpentibus etc. in editione Basil. 1529, 4. in quo refellit, quem vocat Patronum Plinii (s. Sabellici) i. e. Collinutium. Eiusdem Leoniceni de falsa quarundam herbarum inscriptione in Plinio, Argent. 1536. Huic rescripsit Pandulph. Collinutius in defensione adversus Leonicenum Pliniomastigem. v. et Epist. Totti et Menochii p. 211. seqq. adde ill. Rezzonici Plin. L. VII. p. 217. ubi p. 219. etiam Verderius refellitur.

In Plinii Praefationem commentarius Marini Becichemi Scodrensis prodiit Paris. 1519. Corn, Vitellii Epist. ad Parthenium Benacensem, qua eandem praefationem illustrat, Perotti Cornucopiae subiungitur, in quo saepe Plinius explicatur: Philippi Melanchthonis paraphrasis prodiit cum Orationibus duabus Demosthenis in Aristogitonem Latine versis Hagenoae 1527. S. Video etiam laudari Antonium Fabrum (vide Catalogum Bibliothecae Seilerianae pag. 124.) in Plinii praefationem Rom. 1510. 4. Leodegarii a Quercu commentarius prodiit primum Paris. 1556. 4. apud Vascosan. tum Heidelb. 1600. 8. In illam praeterea scripsere Martinus de Figueredo, Olyssipone 1529. f. Adrianus Turnebus, (in libros Nat. hist. praefatio ex emendatione Adr. Turnebi cum eiusdem notis. Paris. ap. Vascosanum, 4.) qui notas suas Guil. Pellicerio, Montispessuli Episcopo, debere se fatetur, et quas Harduinus sibi haud visas memorat: L. Antonius Flaminius, atque Antonius Ferrariensis. Pellicerii notis in Plinium MSS. usum se fuisse Harduinus testatur. Similiter ineditae alicubi delitescunt in Plinium notae Antonii Nebrissensis, Ioannis Andreae Stranaei, Petri Ciacconii, Christophori Longolii, et fortasse Franc. Calvi. Vide animadversiones philologicas Thomae Crenii T. 7. p. 12. et 207. seq. D. de Aylva (forte de Sylva, inquit Harduinus) Medici Frisii commentarios in Plin. laudat Muntingius.

In Librum I et II Francisci de Villabolos exstat glossa naturalis, Compluti 1524. fol. In Librum II Georgius Valla, Venet. 1502. 4. lacobus Zieglerus, de quo v. Schelhornii Amoen. hist. Tom. II. p. 265. Coili nutius et Vadianus, Basil. 1531. 4. lacobus Milichius, Prof. Mathem. Vitemb. Hagenoae 1534. 4. Halae Suevorum 1538. 4. Francof. 1543. 1553. 1563. 4. Paris. 1563. 4. Lips. 1573. 4. Is vero res ipsas potius tractat, quam auctoris sensum investigat; tum se adjutum profitetur Ziegleri commentariis in eundem librum, neque tamen totum subtiliter conscriptis. Rudolph. Goclenius, Marpurg. 1612. 12. Gelenius emendatus Paris. 1543.

In Librum VII Guglingerus, Cracov. 1526. 4. In locum Plinii VII, 50. ubi mortis per sapientiam mentio, (verba Plinii sunt: Atque etiam morbus est aliquis per sapientiam mori.) scripsere Alciatus II, 60. parerg. Mercurial. VI, 20. Var. lect. Bisciola XVII, 12. hor. subseciv. Cerda ad Georg. Virgilii IV, 260. Eduardus Fernandez, Ioannes de Luna Vega, Franciscus Ximenez Guillen, et lo. Pineda, Beverovicius quaest. Epistol. pag. 23. 27. 66. 69. 78. et Wedelius Centur. I. diss. Medico Philolog. X, 10.

In Librum IX Francisci Massarii Veneti castigationes et adnotationes Basil. 1537. 4. cum praefat. B. Rhenani, Paris. 1542. 4. In Libri XXX cap. I et II commentarius argutissimi scriptoris, i. e. Io. Trithemii, complectens Magiae naturalis rationem, prodiit Herbipoli 1548. 4. quo difficultates Plinianae, praesertim de Magia, explicantur et tolluntur. Nic. Maroneae Commentarius in Plinium et Dioscoridem de amomo editus est Basil. 1608. 4. Melch. Guillandini in aliquot capita Plinii lib. XIII. (de papyro) Venet. 1572. 4. Lausannae 1576. 4. contra quem Iosephus Scaliger in scriptis postumis scripsit Paris. 1610. 4. Plinius de Piscibus cum scholiis lo. Caesarii prodiit Venet. 1518. 4. Argentorat. 1534. 4. Christiani Gabrie