Immagini della pagina
PDF
ePub

facile inter virgulta evadere; nostros asperitas et insolentia loci retinebat.

51. Ceterum facies totius negoti varia, incerta, foeda atque miserabilis; dispersi a suis pars cedere, alii insequi, neque signa neque ordines observare, ubi quemque periculum ceperat, ibi resistere ac propulsare, arma tela, equi viri, hostes atque cives permixti, nihil consilio neque imperio agi, fors omnia regere. itaque multum diei processerat, quom etiamtum eventus in incerto erat. denique omnibus labore et aestu languidis Metellus, ubi videt Numidas minus instare, paulatim milites in unum conducit, ordines restituit et cohortis legionarias quattuor advorsum pedites hostium conlocat. eorum magna pars superioribus locis fessa consederat. simul orare et hortari milites, ne deficerent, neu paterentur hostis fugientis vincere; neque illis castra esse neque munimentum ullum, quo cedentes tenderent, in armis omnia sita. sed nec Iugurtha quidem interea quietus erat; circumire, hortari, renovare proelium et ipse cum delectis temptare omnia, subvenire suis, hostibus dubiis instare, quos firmos cognoverat, eminus pugnando retinere.

52. Eo modo inter se duo imperatores, summi viri certabant, ipsi pares, ceterum opibus disparibus. nam Metello virtus militum erat, locus advorsus, Iugurthae alia omnia praeter milites oportuna. denique Romani, ubi intellegunt neque sibi perfugium esse neque ab hoste copiam pugnandi fieri (et iam diei vesper

Romani incominciava ad inseguirli, non di conserva, nè in uno stesso luogo, ma qua e là a gran distanza disgiunti si ritraevano. Così in maggior numero, se non potevano stornare dalla sèguita i nemici, sperperati li assalivano alle spalle ed ai fianchi. Ma, se al fuggire era più opportuno il colle che il piano, i cavalli de' Numidi, avvezzi a quei luoghi, lesti se la svignavano per mezzo ai virgulti; e i nostri erano rattenuti dalla difficoltà ed inesperienza del luogo. 51. Del rimanente, l'aspetto di tutto il combattimento era vario, incerto, sanguinoso, miserando; smagliati tra loro, chi rinculava, chi inseguiva; nè alle ordinanze nè alle insegne si stava più; dove minacciava il pericolo, là ognuno attestavasi e ributtava; armi, giavellotti, cavalieri, fanti, i nemici e i nostri in un fascio; nulla per ragione e per obbedienza al comando si faceva; tutto in balìa del caso. Così molta parte del dì erasene corsa, ed ancora pendeva incerta la cosa. Finalmente, affranti dalla fatica e dal caldo, come Metello vide allentarsi la pressa dei Numidi, a poco a poco rannoda i soldati, rinnova le ordinanze, e contrappone quattro coorti di legione alla fanteria nemica. Di questa una gran parte erasi posata sulle alture. Faceva un pregare ed esortare i soldati che non cadessero di animo, e non lasciassero la vittoria in mano di nemico in fuga; non aver essi alloggiamenti nè munizione di sorta a cui rivolgersi in ritirata, tutto dipendere dal valore. Nè intanto Giugurta se ne stava: andava intorno, esortava, rinfrescava la mischia, ed egli stesso coi più valorosi faceva ogni prova, dava di spalla ai suoi, premeva i nemici vacillanti, e quelli che trovava saldi, saettando da lungi, teneva in rispetto.

52. Così que' due capitani, uomini sommi, contendevano tra loro, pari di merito, ma di forze ineguali; imperocchè Metello si aveva il valore dei soldati e svantaggioso il luogo; tutt'altro favoriva Giugurta, salvo i soldati. Finalmente i Romani, convinti che furono di non avere il dove riparare, e che il nemico non offriva

erat), advorso colle, sicuti praeceptum fuerat, evadunt. amisso loco Numidae fusi fugatique; pauci interiere, plerosque velocitas et regio hostibus ignara tutata sunt. interea Bomilcar, quem elephantis et parti copiarum pedestrium praefectum ab Iugurtha supra diximus, ubi eum Rutilius praetergressus est, paulatim suos in aequum locum deducit ac, dum legatus ad flumen, quo praemissus erat, festinans pergit, quietus, uti res postulabat, aciem exornat, neque remittit quid ubique hostis ageret explorare. postquam Rutilium consedisse iam et animo vacuum accepit, simulque ex Iugurthae proelio clamorem augeri, veritus, ne legatus cognita re laborantibus suis auxilio foret, aciem, quam diffidens virtuti militum arcte statuerat, quo hostium itineri obficeret, latius porrigit, eoque modo ad Rutili castra procedit.

53. Romani ex inproviso pulveris vim magnam animadvortunt; nam prospectum ager arbustis consitus prohibebat. et primo rati humum aridam vento agitari, post ubi aequabilem manere et, sicuti acies movebatur, magis magisque adpropinquare vident, cognita re properantes arma capiunt ac pro castris, sicuti imperabatur, consistunt. deinde, ubi propius ventum est, utrimque magno clamore concurritur. Numidae tantum modo remorati, dum in elephantis auxilium putant, postquam eos inpeditos ramis arborum atque ita disiectos circumveniri vident, fugam faciunt ac plerique abiectis armis collis aut noctis quae iam aderat auxilio integri abeunt. elephanti quattuor capti sunt, reliqui omnes numero quadraginta interfecti. at Romani, quamquam itinere atque opere castrorum et proelio fessi lassique erant, tamen, quod Metellus amplius opinione morabatur, instructi in

loro occasione di combattere (già il dì calava a vespro), come ne avevano avuto il comando, affrontano il colle. I Numidi sloggiati, furon messi a sbaraglio ed in fuga. Pochi ne perirono: i più, per la velocità della corsa e pel non sapere il nemico di que' luoghi, la camparono. Intanto Bomilcare, che innanzi dicemmo essere stato messo al governo degli elefanti e ad una parte della fanteria, come gli passò innanzi Rutilio, menò la sua gente lentamente al piano; e, mentre il legato mandato innanzi con celere passo si fa al fiume, egli, come voleva la cosa, senza strepito mette in ordinanza l'esercito, nè toglie gli occhi dallo spiare ovunque i fatti del nemico. Poichè riseppe che già Rutilio si era accampato senza un sospetto al mondo, e intese più forti le grida della battaglia combattuta da Giugurta, temendo che il luogotenente, addatosi del fatto, non andasse a soccorrere i suoi in pericolo, le file, che per isfiducia nel valore dei soldati aveva tenute strettamente serrate, più largamente distende, a sbarrare la via al nemico, e con questo ordine si fa al campo di Rutilio.

53. I Romani tutto ad un tratto si accorgono di un grosso nugolo di polvere, togliendo la vista del nemico la campagna imboschita di arbusti. E in sulle prime pensarono che fosse terra secca turbinata dal vento; ma poi, vedendola sempre più densa e come oste procedere e sempre più appressarsi, chiaritisi della cosa, in fretta dànno mano alle armi, ed innanzi agli alloggiamenti, come erano comandati, si piantano; dipoi, venuti più d'accosto, con alte grida gli uni e gli altri si azzuffano. I Numidi tengono fermo, aspettandosi aiuto dagli elefanti. Ma, a vederli impacciati tra i rami degli alberi, sbrancati e presi in mezzo, si dànno a fuggire; molti, gittate le armi, protetti dal colle e dalla notte che già scendeva, illesi la scampano. Quattro elefanti presi vivi, tutti gli altri, in numero di quaranta, uccisi. I Romani, sebbene fossero stanchi e disfrancati dal cammino, dai lavori del campo e dal

tentique obviam procedunt. nam dolus Numidarum nihil languidi neque remissi patiebatur. ac primo obscura nocte, postquam haud procul inter se erant, strepitu, velut hostes, adventare, alteri apud alteros formidinem simul et tumultum facere, et paene inprudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque praemissi equites rem exploravissent. igitur pro metu repente gaudium exortum, milites alius alium laeti adpellant, acta edocent atque audiunt, sua quisque fortia facta ad caelum fert. quippe res humanae ita sese habent: in victoria vel ignavis gloriari licet, advorsae res etiam bonos detractant.

54. Metellus in isdem castris quatriduo moratus saucios cum cura reficit, meritos in proeliis more militiae donat, univorsos in contione laudat atque agit gratias; hortatur ad cetera, quae levia sunt, parem animum gerant; pro victoria iam pugnatum satis, reliquos labores pro praeda fore. tamen interim transfugas et alios oportunos, Iugurtha ubi gentium aut quid agitaret, cum paucisne esset, an exercitum haberet, ut sese victus gereret, exploratum misit. at ille sese in loca saltuosa et natura munita receperat, ibique cogebat exercitum numero hominum ampliorem, sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam belli cultorem. id ea gratia eveniebat, quod praeter regios equites nemo omnium Numidarum ex fuga regem sequitur; quo quoiusque animus fert, eo discedunt, neque id flagitium militiae ducitur; ita se mores habent. igitur Metellus ubi videt regis etiamtum animum ferocem esse, bellum renovari, quod nisi ex illius lubidine geri non posset, praeterea inimicum certamen sibi cum hostibus, minore detrimento illos vinci quam suos vincere, statuit non proeliis neque in acie, sed alio more bellum gerundum. ita

« IndietroContinua »