am rerum non ad causam, sed ad voluntatem personasque dirigere. 4. Hoc consulatu Pompeius tribunitiam potestatem restituit, cuius Sulla.c. imaginem sine re reliquerat. 5. Dum Sertoria-684 num bellum in Hispania geritur, LXIV fugitivi ea.C. ludo gladiatorio Capua profugientes, duce Spar- 7o taco, raptis ex ea urbe gladiis, primo Vesuvium montem petiere; mox crescente in dies multitudine, gravibus variisque cladibus affecere Italiam. 6. Quorum numerus in tantum adolevit, ut, qua ultimo dimicavere acie, XC millia hominum se Romano exercitui opposuerint. Huius patrati gloria penes M. Crassum fuit, mox Romani nominis principem.

XXXI. Converterat Cn. Pompeii persona totum in se terrarum orbem, et per omnia homine maior existimabatur. Qui cum consul perquam laudabiliter iurasset, se in nullam provinciam ex eo magistratu iturum, idque servasset; post biennium A. Gabinius tribunus legem tulit, ut, cumU.c. belli more, non latrociniorum, orbem classibus, 687 iam non furtivis expeditionibus, piratae terre-a.C. rent, quasdamque etiam Italiae urbes diripuis- 67 sent, Cn. Pompeius ad eos opprimendos mitteretur; essetque ei imperium aequum in omnibus provinciis cum proconsulibus, usque ad quinquagesimum milliarium a mari. 3. Quo senatusconsulto paene totius terrarum orbis imperium uni viro deferebatur. Sed tamen idem hoc ante biennium in M. Antonio praetore decretum erat. 4. Sed interdum persona, ut exemplo nocet, ita invidiam auget, aut levat. Id in Antonio homines aequo animo passi erant. Raro enim invidetur eorum honoribus, quorum vis non timetur. Contra in iis homines extraordinaria reformidant, qui ea suo arbitrio aut deposituri aut retenturi

videntur, et modum in voluntate habent. Dissuadebant optimates; sed consilia impetu *) vi.

cta sunt.

XXXII. Digna ́est memoria Q. Catuli cum auctoritas, tum verecundia: qui cum, dissuadens legem, in concione dixisset, esse quidem praeclarum virum Cn. Pompeium, sed nimium iam liberae reipublicae, neque omnia in uno reponenda: adiecissetque: Si quid huic acciderit, quem in eius locum substituitis? succlamavit universa - concio, Te, Q. Catule. Tum ille, victus consensu omnium et tam honorifico civitatis testimonio, e concione discessit. 2. Hic hominis verecundiam, populi iustitiam mirari libet: huius, quod non ultra contendit; plebis, quod dissuadentem et adversarium voluntatis suae vero testimonio fraudare noluit. 3. Per idem tempus U.c.Cotta iudicandi munus, quod C. Gracchus ere684 ptum senatui ad equites, Sulla ab illis ad senatum a.C.transtulerant, aequaliter inter utrumque ordi7° nem partitus est. Et Otho Roscius lege sua equitibus in theatro loca restituit. 4. At Cn. Pompeius, multis et praeclaris viris in id bellum adsumtis, descriptoque in omnes recessus maris praesidio navium, brevi, inexsuperabili manu, terrarum orbem liberavit, praedonesque per multa ** a**) multis locis victos, circa Ciliciam classe adgressus fudit ac fugavit. 5. Et quo maturius bellum tam late diffusum conficeret, reliquias eorum contractas, in urbibus, remotoque mari loco, in certa sede constituit. Sunt, qui hoc car*) i. e. tumultu et clamoribus.

**Codex habuit: per multa a multis locis. Editor Basil. bene dedit: per multa proelia multis locis. Bipont. maria. Ceterum lacunae vestigium in codice fuisse certum est.

pant. Sed quamquam in auctore satis rationis est, tamen ratio quemlibet magnum auctorem faceret. Data enim facultate sine rapto vivendi, rapinis arcuit.

XXXIII. Cum esset in fine bellum Mithridaticum, [cum] et L. Lucullus, qui ante septem annos ex consulatu sortitus Asiam, Mithridati oppositus erat, magnasque ac memorabiles res ibi gesserat, Mithridatem saepe multis locis fuderat, egregia Cyzicum liberarat victoria, Tigranem, regum maximum, in Armenia vicerat, ultimamque bello manum paene magis noluerat imponere, quam non potuerat, qui alioqui per omnia laudabilis, et bello paene invictus, pecuniae expugnabatur cupidine, idem bellum adhuc administraret; Manilius tribunus plebis, semperu.c. venalis, et alienae minister potentiae, legem tu- 688 lit, ut bellum Mithridaticum per Cn. Pompeiuma.C. administraretur. 2. Accepta ea, magnisque cer- 66 tatum inter imperatores iurgiis: cum Pompeius Lucullo infamiam pecuniae, Lucullus Pompeio interminatam cupiditatem obiiceret imperii, neuterque [ab eo, quod arguebatur,] mentitus argui posset. 3. Nam neque Pompeius, ut primum ad rem publicam adgressus est, quemquam (aequo) animo parem tulit: et in quibus rebus primus esse debebat, sofus esse cupiebat. Neque eo viro quisquam aut alia omnia minus, aut gloriam magis concupiit. In appetendis honoribus immodicus, in gerendis verecundissimus: [ut] qui eos, ut libentissime iniret, ita finiret aequo animo; et quod cupisset, arbitrio suo sumeret, alieno deponeret. 4. Et Lucullus, summus alioqui vir, profusae huius in aedificiis convictibusque et apparatibus luxuriae primus auctor fuit. Quem ob iniectas moles mari, et receptum suffossis monti

bus in terras mare, haud infacete Magnus Pompeius Xerxen togatum vocare assueverat. U.c. XXXIV. Per id tempus a Q. Metello Creta 687 insula in populi Romani potestatem redacta est. a.C.Quae, ducibus Panare et Lasthene, XXIV. mil67 libus iuvenum coactis, velocitate pernicibus,

morum laborumque patientissimis, sagittarum usu celeberrimis, per triennium Romanos exerciU.c.tus fatigaverat. 2. Ne ab huius quidem usura 692 gloriae temperavit animum Cn. Pompeius, quin a.C.victoriae partem conaretur vindicare. Sed et 62 Luculli et Metelli triumphum cum ipsorum singularis virtus, tum etiam invidia Pompeii apud optimum quemque fecit favorabilem. 3. Per haec tempora M. Cicero, qui omnia incrementa sua sibi debuit, vir novitatis nobilissimae, et, ut vita clarus, ita ingenio maximus, qui effecit, ne, U.c.quorum arma viceramus,*) eorum ingenio vince691 remur, consul, Sergii Catilinae, Lentulique, et a.C.Cethegi, et aliorum utriusque ordinis virorum 63 coniurationem singulari virtute, constantia, vigilia, curaque aperuit. 4. Catilina metu consularis imperii urbe pulsus est: Lentulus, consularis et praetor iterum, Cethegusque, et alii clari nominis viri, auctore senatu, iussu consulis in carcere necati sunt.

XXXV. Ille Senatus dies, [quo haec acta sunt,]**) virtutem M. Catonis, iam multis in rebus conspicuam atque praenitentem, altissime illuminavit. 2. Hic genitus proavo M. Catone, principe illo familiae Porciae, homo Virtuti simillimus, et per omnia ingenio Diis, quam hominibus,

videlicet Graecorum, quos et oratoria arte et philoso phia imitatus est Cicero.

**) Vv. quo haec acta sunt, glossema esse suspicatus est Ruhnkenius,

propior: qui numquam recte fecit, ut facere videretur, sed quia aliter facere non poterat; cuique id solum visum est rationem habere, quod haberet iustitiam; omnibus humanis vitiis immunis, semper fortunam in sua potestate habuit. 3. Hic tribunus plebis designatus, et adhuc admodum adolescens,cum alii suaderent, ut per municipia Lentulus coniuratique custodirentur, paene inter ultimos interrogatus sententiam, tanta vi animi atque ingenii invectus est in coniurationem, et ardore oris orationem omnium lenitatem suadentium, societate consilii suspectam fecit *); 4. sic impendentia ex ruinis incendiisque Urbis et commutatione status publici pericula exposuit; ita consulis virtutem amplificavit: ut universus senatus in eius sententiam transiret, animadvertendumque in eos, quos praediximus, censeret; maiorque pars ordinis eius Ciceronem prosequerentur domum. 5. At Catilina non segnius conata obiit, quam sceleris conandi consilia inierat. Quippe fortissime dimicans, quem spiritum supplicio debuerat, praelio reddidit.

XXXVI. Consulatui Ciceronis non, mediocreU.c. adiecit decus natus eo anno divus Augustus, ab-692 hinc annos LXXXXII, omnibus omnium gen-a.C. tium viris magnitudine sua inducturus caligi- 62 nem. 2. Iam paene supervacaneum videri potest, eminentium ingeniorum notare tempora.**) Quis enim ignorat, diremtos gradibus aetatis floruisse hoc tempore Ciceronem, Hortensium; anteaque *** Crassum,***) Cottam, Sulpicium; moxque

h. e. effecit, ut, qui lenitatem suaderent, suspecti haberentur clandestinae cum Catilina societatis. Abl. pro gen. **) non opus est, eminentia ingenia, quae per haec tempora floruerunt, sigilatim enumerare.

Edit. princ. habet: saneque Crassum. al. senemque. VELLEIUS.

D