2 Est omnis divisa in partes tres] Hæc divisio a Cæsare instituta non totam Galliam Transalpinam complectitur, quæ quinque velut metis finitur, Rheno, Alpibus, mari Mediterraneo, Pyrenæis montibus et Oceano, sed eam solum partem comprehendit, quæ fuit ab ipso armis domita; et excludit provinciam Gallicam, quæ pridem adjuncta Romanorum imperio a Geneva ad Pyrenæos montes pertinebat. Immo et ante Cæsarem alia fuit ejus partitio, cum, nondum accisis finibus, longius latiusque patens Gallia aliter a Romanis dividebatur. Galli enim, quia hominum copia laborantes superatis Alpibus mediam prope Italiam occupaverant, duplicem statuerant Romani Galliam, Cisalpinam, seu Citeriorem, cui se Galli circa tempora Tarquinii Prisci superfuderant, et Transalpinam seu Ulteriorem, e qua in Citeriorem commigraverant. Hanc Braccatam a braccis quibus utebantur illi populi; illam Togatam a togis, quarum ibidem vigebat usus, appellabant. Hæc vero, quæ dividitur a Cæsare in partes tres, Comata dicebatur. Post Julium autem Cæsarem Augustus rerum potitus aliam dividendæ Galliæ rationem iniit. Aquitaniam a Pyrenæis montibus ad Ligerim flumen promovit, Celtis Helvetios et Sequanos ademit, Belgis at

tribuit, Celtarum regionem Lugdunensem a Lugduno Romanorum Colonia appellavit, tribus illis partibus Narbonensem, quæ Romanorum antiquitus erat provincia, addidit. Unde quadripertita extitit ejus tempore divisio. Postea Celtica, sive alio nomine Lugdunensis, in duas divisa est; quo ab Imperatore, nescitur: non certe ab ullo qui Severum antecesserit. Nam apud Spartianum legimus, eum Lugdunensem provinciam Legatum accepisse. Certe Rufus Festus in breviario rerum gestarum P. R. quod Valentiniano et Valenti Imperatoribus scripsit, provincias Lugdunenses duas enumerat. Item ejus æqualis Ammian. Marcellinus Lugdunensem primam in qua Lugdunus et Senones, Lugdunensem secundam in qua Rotomagus et Turoni,' commemorat. Tandem eadem Celtica sive Lugdunensis, quæ bifariam fuerat ante partita, in partes quatuor est divisa. Quæ ultima divisio cum plerisque Galliarum et Imperii Romani notitiis continetur, tum ea maxime provinciarum et civitatum Galliæ, quæ est ab Honorii principatu condita, et a Sirmondo Chesnioque vulgata, et sic habet: In provinciis Gallicanis provincia Lugdunensis prima, provincia Lugdunensis secunda, provincia Lugdunensis tertia, provincia Lugdunensis Senonia, alias Lug.

b 6 Hi omnes lingua, in

dunensis, quarta, provincia Belgica prima, provincia Belgica secunda, in qua est transitus in Britanniam, provincia Germania prima, provincia Germania secunda, provincia maxima Sequanorum, provincia Alpium Grajarum et Seninarum. Item in provinciis septem provincia Viennensis, provincia Aquitanica prima, provincia Aquitanica secunda, provincia Novempopulana, provincia Narbonensis prima, provincia Narbonensis secunda, provincia Alpium maritimarum. In provinciis septemdecim civitates CXIV, castra vi aut VII. Quibus porro temporibus hæc sit facta divisio, perincertum est. Non videtur esse facta a Theodosio, qui rv. tantum mensibus Occidentis et Galliarum regimen obtinuit: non ab Honorio, cui non licuit id dividere, quod ab Alanis, Gothis, Suevis, Vandalis et Francis vastabatur: fortasse a Valentiniano profecta est. Quarum divisionum aliqua vestigia hactenus in Diœceseon Ecclesiasticarum distributione retinentur, earum scilicet, quæ non sunt a recentioribus Pontificibus Romanis constitutæ. Plures tamen circa Cæsaris tempora gentes ab aliis auctoribus numerantur. Tacitus Annal. 1. III. quatuor et sexaginta Galliarum civitates, i. e. gentes enumerat, Strabo sexaginta; sed forte exciderit quaternarius nomerns. Appianus in Celtico plures item commemorat, nempe gentes cccc, urbes vero supra 1ɔccc. Josephus vero de bello Judaico XI. 16. Gallicas gentes numerat cccxv. Nempe alii majores tantum, alii minores etiam numerant, quæ magis proprio nomine pagi appellantur.

3 Belga] Horum populi fuere sedecim tempore Cæsaris, qui secundo horum Commentariorum commemorantur. Sed ut est in Africa pars quædam Africa proprie dicta, in qua erat Carthago, sic Belgium a nostro Cæsare dicitur quædam Belgarum portio, in qua fuisse Bellovacos et Atrebates constat ex eodem Cæsare horum item Commentariorum lib. v. et inter hos populos revera Lucanus lib. primo de bello civili nominat Belgas: Et docilis rector monstrati Belga covini.' Ubi legendum ros

trati.

4 Aquitani] Plin. iv. 17. Aquitaniam ante dictam Armoricam scripsit Gallico nomine, quæ postea a Romanis Latino nomine Aquitania ab aquis Tarbellicis dicta sit. Hujus populi numerantur XII. in libro horum Commentariorum tertio, qui postea in novem fuere contracti. Unde nomen sortita est Aquitania Novempopulaniæ. Tandem a Vasconibus Pyrenæi jugi populis qui victi primum a Pipino, deinde ab ejus nepote Ludovico Caroli Magni filio in eam regionem postea deducti sunt, nomen Vasconiæ accepit.

5 Celta] Dion. 1. XXXIX. scripsit nationes, quæ cis transque Rhenum incolunt, antiquitus et longe ante Cæsaris tempora appellatas esse Celtas. Diodorus vero lib. v. rerum antiquarum c. ix. testatur ævo suo, i. e. Julii Cæsaris, omnes eas gentes, quæ juxta Pyrenæos montes et Alpes, ac deinceps ad Scythiam usque habitant, communi nomine Gallos nominatos. Unde et Plutarchus tradit Gallos Celtici generis fuisse. Immo et ex Strabone intelligere licet longius o

lim patuisse, ubi ex quarta parte orbis terrarum existimanda esse terra Celtarum dicitur; nempe ut Hebræis vel Paulo teste in epistola ad Rom. gentes omnes, Græcorum nomine censebantur, et nunc Occidentales, Franci ab Orientalibus appellantur, ita tunc a Græcis Galli Germanique Celtarum nomine insigniebantur; necnon maxima pars Hispaniæ Polybio teste 1. III. Certe nulla fere pars Europæ videtur Celtis vacare. Inveniuntur enim in Hispania Celtiberi, et nominantur Celti apud Strabonem Hispaniæ populi circa Batim fluvium, et in Celtis Istrum oriri memorat Herodotus, et Celtoscythæ recensentur Straboni et Plutarcho Septentrionales apud Oceanum. Sed, ut modo dixi, quemadmodum erat Africa proprie dicta in qua Carthago fuit, sic inter Celtas seu Gallos fuit proprie dicta Celtica, quam Cæsar nominat. Cum vero Celta Straboni dicantur a Kéλŋs Kéλntos, idque apud Homerum et Pindarum equitem sonet, seque ipsi Celtas Celtæ dixerint, id ea lege credendum est, ut idem Gallice eadem vox significaverit : vocem enim Gallicam fuisse perquam verisimile est. Certe omnium scriptorum testimonio Celtas equitatu valuisse certum est.

6 Hi omnes lingua, &c.] His similia refert Strabo, Aquitanos a Gallica natione et cultu et lingua differre, similesque esse Hispanis. Treviros vero Germanica lingua usos, in præfatione Hieronymi in Pauli Apostoli epistolam ad Galatas cognoscitur, quod scilicet Gallica minime essent origine, sed Germanica, qua et gloriabantur teste Tacito in lib. de moribus Germanorum, tanquam per hane gloriam sanguinis a similitudine et inertia Gallorum separarentur. Quæ porro fuerint Gallorum linguæ

Gallos ab Aquitanis

nemini notum arbitror. Neque enim una fuit, ut perhibet Cæsar. Verisimile tamen est unam fuisse, quæ aliis patuit latius. Nec Gallica lingua fuit, quæ nunc Germanica est, ut videtur Goropio et aliis nonnullis. Siquidem habet Tacitus: Gothinos Gallica, Osos Pannonica lingua coarguit non esse Germanos.' Cum vero Hieronymus in Commentario Pauli epistolæ ad Galatas testetur Galatas in Asia suo tempore bilingues fuisse, et præter Græcum sermonem, quem totus Oriens tunc habebat, propriam quandam linguam eandem cum Treviris habuisse: (quod et ipsi compertum esse potuit, qui tamdiu Treviris cum Divo Hilario vixit, ut ei ingens Synodorum volumen sua manu déscripserit) cumque Gallogræci seu Galatæ non e Belgio, sed e Tolosanorum et Volcarum finibus in Asiam commigraverint, existimarim a Rheno, ad quem Treviri pertinebant, ad Garumnam usque eundem viguisse sermonem, atque adeo hanc sermonis differentiam, quam Cæsar observat, a Dialectorum solummodo varietate esse petendam. Quæcumque tamen lingua fuerit, mihi si licet conjecturam meam interponere, Britannicam illam linguam, quæ nunc in Armórica viget, fuisse maximæ parti Galliæ vernaculam suspicor. Græcam enim non fuisse in usu, quod aliquot doctis placuisse video, tam certum est, quam nunc non esse, tametsi Græcis litteris usi fuerint, quas a Massiliensibus acceperant. Porro ex Severo Sulpitio in Dialogis de vita sancti Martini, et Sidonio Apollinari in epistola ad Syagrium, intelligitur hanc linguam Celticam ad eorum usque tempora viguisse. Dicuntur autem differre non tantum lingua, sed et institutis, non quod nullam linguam, aut nullum institutum, aut nullam le

10

14

est.

7 Garumna] Fluvius e Pyrenæis montibus delapsus, cursum habet CLX. leucarum, Tolosamque et Burdegalam alluit.

8 Matrona] Fluvius in Lingonum finibus ortus, Sequanam influit apud Confluentem paulo supra Lutetiam. Hæc porro divisio non est usque adeo accurata, quin ultra citraque illos fluvios, aliqua horum populorum pars constiterit. Cujus rei argumento est quod in Rotomagi, Lutetiæ, Meldarumque finibus esse deprehenditur, quorum oppidorum cives Celtæ sunt.

9 Sequana] In Burgundionum finibus nascitur, Lutetiamque Parisiorum totius Galliæ caput interfluit. Porro a Garumna ad Rhodanum usque Celtarum regionem finiebat Provincia Gallica seu Narbonensis; cujus fines, quia noti Romanis erant, qui illam jampridem possidebant, ab ipso non describuntur.

10 Horum omnium fortissimi sunt Belga] Ad animam refertur fortitudo, ad corpus vires et robur, ad inanima fere firmitas. Ad hanc porro Cæsaris sententiam accedit Tacitus Quicquid roboris apud Gal

lib. IV.

los sit, Belgas esse.'

11 Propterea quod a cultu] Cultus ad corporis ornatum, humanitas ad

12 Provincia] Provinciam Galliæ Narbonensis intelligit, cujus nomen adhuc retinet aliqua pars, Provence. Porro vere dicit cultum et humanitatem a Provincia in Galliam fuisse invectam. Nam a Massiliensibus Galli et usum vitæ cultioris, deposita barbaria, et urbes moenibus cingere didicerunt. Tunc et legibus vivere, non armis, tunc et vitem putare, tunc olivam serere consueverunt.

13 Atque ea, quæ ad effœminandos animos] Cum multa tum præcipue vinum intelligit, quo scribit lib. IV. horum Comment. Suevos arbitrari ad laborem ferendum remollescere homines atque effœminari. Diodorus vero suppar ætate Cæsari, negat sua tempestate nasci quicquam vini in Gallia, sed Gallos supra modum eo delectatos, quod a mercatoribus merum bibentes, in somnum aut insaniam incidere.

14 Proximi sunt Germanis] Qui a Romanis Germani dicti sunt, hi olim Teutones et adhuc sua lingua vocantur. Sic forte a Romanis dicti, quod mutuis auxiliis se juvarent, et communi quodam fœdere essent conjuncti.

15 Trans Rhenum] De quo sic Tacitus Rhenus Rheticarum Alpium inaccesso ac præcipiti vertice ortus, modico flexu occidentem versus septentrionali Oceano miscetur.' Ejus cursus et origo a Cæsare lib. iv, horum Commentariorum fuse describi tur.