ipsae de muris summo certamine matres (monstrat amor verus patriae), ut videre Camillam, tela manu trepidae iaciunt ac robore duro stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis 895 praecipites primaeque mori pro moenibus ardent. Interea Turnum in silvis saevissimus implet

nuntius, et iuveni ingentem fert Acca tumultum:
deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,
ingruere infensos hostis et Marte secundo

900 omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri.
ille furens (et saeva Iovis sic numina poscunt)
deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.
vix e conspectu exierat campumque tenebat,
cum pater Aeneas saltus ingressus apertos
905 exsuperatque iugum silvaque evadit opaca.

sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
agmine nec longis inter se passibus absunt.
ac simul Aeneas fumantis pulvere campos

prospexit longe Laurentiaque agmina vidit, 910 et saevum Aenean adgnovit Turnus in armis

adventumque pedum flatusque audivit equorum. continuoque incant pugnas et proelia temptent, ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero tinguat equos noctemque die labente reducat; 915 considunt castris ante urbem et moenia vallant.

P. VERGILI MARONIS

AENEIDOS

LIBER DUODECIMUS.

Turnus ut infractos adverso Marte Latinos defecisse videt, sua nunc promissa reposci,

se signari oculis, ultro inplacabilis ardet
attollitque animos. Poenorum qualis in arvis
saucius ille gravi venantum volnere pectus
tum demum movet arma leo gaudetque comantis
excutiens cervice toros fixumque latronis
inpavidus frangit telum et fremit ore cruento:
haud secus accenso gliscit violentia Turno.

tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit:
'nulla mora in Turno; nihil est, quod dicta retractent
ignavi Aeneadae nec, quae pepigere, recusent;
congredior. fer sacra, pater, et concipe foedus.
aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam,
desertorem Asiae, (sedeant spectentque Latini)
et solus ferro crimen commune refellam,
aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.'
Olli sedato respondit corde Latinus:

'o praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci
virtute exsuperas, tanto me inpensius aequum est
consulere atque omnis metuentem expendere casus.
sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta
multa manu, nec non aurumque animusque Latino est;
sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus arvis,
nec genus indecores. sine me haec haud mollia fatu
sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri:
me natam nulli veterum sociare procorum

fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.
victus amore tui, cognato sanguine victus
coniugis et maestae lacrimis vincla omnia rupi;
promissam eripui genero, arma impia sumpsi.
ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur
bella, vides, quantos primus patiare labores.
bis magna victi pugna vix urbe tuemur
spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta
sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent.

quo referor totiens? quae mentem insania mutat? si Turno extincto socios sum adscire paratus, cur non incolumi potius certamina tollo? 40 quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet. Italia, ad mortem si te (fors dicta refutet!) prodiderim natam et conubia nostra petentem? respice res bello varias; miserere parentis longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe 45 dividit'. haudquaquam dictis violentia Turni flectitur; exsuperat magis aegrescitque medendo. ut primum fari potuit, sic institit ore:

'quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me deponas letumque sinas pro laude pacisci.

50 et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra
spargimus; et nostro sequitur de volnere sanguis.
longe ili dea mater erit, quae nube fugacem
feminea tegat et vanis sese occulat umbris.'
At regina nova pugnae conterrita sorte

55 flebat et ardentem generum moritura tenebat:
Turne, per has ego te lacrimas, per siquis Amatac
tangit honos animum, (spes tu nunc una, senectae
tu requies miserae, decus imperiumque Latini
te penes, in te omnis domus inclinata recumbit)
60 unum oro: desiste manum committere Teucris.
qui te cumque manent isto certamine casus,
et me, Turne, manent; simul haec invisa relinquam
lumina nec generum Aenean captiva videbo.'
accepit vocem lacrimis Lavinia matris

65 flagrantis perfusa genas, cui plurimus ignem
subiecit rubor et calefacta per ora cucurrit.
Indum sanguineo veluti violaverit ostro
siquis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa
alba rosa: talis virgo dabat ore colores.

70 illum turbat amor, figitque in virgine voltus;

85

80

ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam:
'ne, quaeso, ne me lacrimis neve omine tanto
prosequere in duri certamina Martis euntem,
o mater; neque enim Turno mora libera mortis.
nuntius haec, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno
haud placitura refer: cum primum crastina caelo
puniceis invecta rotis Aurora rubebit,

non Teucros agat in Rutulos; Teucrum arma quiescant
et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum;
illo quaeratur coniunx Lavinia campo.'

Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit,
poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis,
Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,
qui candore nives anteirent, cursibus auras.
circumstant properi aurigae manibusque lacessunt
pectora plausa cavis et colla comantia pectunt.
ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco
circumdat loricam umeris; simul aptat habendo
ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae,
ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti
fecerat et Stygia candentem tinxerat unda.
exin, quae mediis ingenti adnixa columnae
aedibus adstabat, validam vi corripit hastam,
Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem
vociferans: nunc, o numquam frustrata vocatus
hasta meos, nunc tempus adest. te maximus Actor,
te Turni nunc dextra gerit. da sternere corpus
loricamque manu valida lacerare revolsam
semiviri Phrygis et foedare in pulvere crinis
vibratos calido ferro murraque madentis.'
his agitur furiis, totoque ardentis ab ore
scintillac absistunt; oculis micat acribus ignis:
mugitus veluti cum prima in proelia taurus
terrificos ciet atque irasci in cornua temptat

75

105 arboris obnixus trunco ventosque lacessit
ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena.
Nec minus interea maternis saevus in armis
Aeneas acuit Martem et se suscitat ira
oblato gaudens componi foedere bellum.
110 tum socios maestique metum solatur Iuli
fata docens regique iubet responsa Latino
certa referre viros et pacis dicere leges.

Postera vix summos spargebat lumine montis orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt 115 Solis equi lucemque elatis naribus efflant: campum ad certamen magnae sub moenibus urbis dimensi Rutulique viri Teucrique parabant in medioque focos et dis communibus aras gramineas. alii fontemque ignemque ferebant 120 velati limo et verbena tempora vincti.

procedit legio Ausonidum, pilataque plenis
agmina se fundunt portis. hinc Troïus omnis
Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,

haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis 125 pugna vocet; nec non mediis in milibus ipsi ductores auro volitant ostroque superbi,

et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas et Messapus equum domitor, Neptunia proles. utque dato signo spatia in sua quisque recessit, 130 defigunt tellure hastas et scuta reclinant. tum studio effusae matres et volgus inermum invalidique senes turris et tecta domorum. obsedere, alii portis sublimibus adstant.

At Iuno e summo, qui nunc Albanus habetur 135 (tum neque nomen erat nec honos aut gloria monti), prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas Laurentum Troumque acies urbemque Latini. extemplo Turni sic est adfata sororem