5

6

alienum æs grande conflaverat, quo flagitium aut facinus redimeret ; præterea omnes undique parricidæ, sacrilegi, convicti judiciis, aut pro factis judicium timentes; ad hoc, quos manus atque lingua perjurio aut sanguine civili alebat; postremo omnes quos flagitium, egestas, conscius animus exagitabat; ii Catilinæ proxumi' familiaresque erant. Quod si quis etiam a culpa vacuus in amicitiam ejus inciderat, quotidiano usu atque illecebris facile par similisque ceteris efficiebatur. Sed maxume adolescentium familiaritates adpetebat; eorum animi, molles et ætate fluxio, dolis haud difficulter capiebantur. Nam uti cujusque studium ex ætate flagrabat ", aliis scorta præbere, aliis canes atque equos mercari; postremo neque sumtui neque modestiæ suæ parcere, dum illos obnoxios" fidosque faceret. Scio fuisse nonnullos qui ita æstumarent, juventutem, quæ domum Catilinæ frequentabat, parum honeste pudicitiam habuisse; sed ex aliis rebus magis, quam quod cuiquam id compertum " foret, hæc fama valebat.

12

14

5. Quo... redimeret. Ut flagitii aut facinoris pœnam effugeret, scilicet judices pecunia corrumpendo.

6. Quos manus atque lingua. Manus ad sanguinem civilem, lingua ad perjurium pertinet : qui ex perjuriis et civium cædibus quæstum faciebant. Cfr. ex secunda Ciceronis in Catil. oratione, tum alia, tum hæc : « Quis tota Italia veneficus, quis gladiator, quis latro, quis sicarius, quis parricida, quis testamentorum subjector, quis circumscriptor, quis ganeo, quis nepos, quis adulter, quæ mulier infamis, quis corruptor juventutis, quis corruptus, quis perditus inveniri potest, qui se cum Catilina non familiarissime vixisse fateatur? »

7. Proxumi. Intimi, arctiori necessitudine conjuncti.

8. Inciderat. Apposite dicit inciderat, quasi in insidias, et retia, aut, si malis, in gurgitem aliquem et charybdim.

9. Par similisque. Non redundant. Par enim gradum nequitiæ, similis genus ipsum notat.

10. Ætate fluxi. Qui propter ætatem facile labuntur, et quasi fluunt ad nequitiam.

11. Uti cujusque studium ex ætate flagrabat. Prout ardor ætatis alium alio rapiebat.

12. Modestiæ suæ. Gallice verti possit, son honneur.

13. Obnoxios. Gall., dépendants. 14. Id compertum. Sic Bip. et Haverc. Alii delent id. Si id retineas, quod (ut conjunctio) sonabit quia; si tollas, quod erit relativum et resolvetur in quia illud. Utroque

XV. Jam primum adolescens Catilina multa nefanda stupra fecerat, cum virgine nobili ', cum sacerdote Vestæ, et alia hujusce modi contra jus fasque. Postremo captus amore Aurelia Orestillæ, cujus præter formam nihil unquam bonus laudavit, quod ea nubere illi dubitabat, timens privignum adulta ætate, pro certo creditur, necato filio, vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. Quæ quidem res' mihi in primis videtur caussa fuisse facinoris maturandi. Namque animus impurus, dis hominibusque infestus, neque vigiliis neque quietibus o sedari poterat : ita conscientia mentem excitam " vastabat". Igitur colos

exsanguis, fœdi oculi 13; citus modo, modo tardus incessus; prorsus in facie vultuque 4 vecordia inerat.

14

15

XVI. Sed juventutem ', quam, ut supra diximus, illexerat, multis modis mala facinora edocebat. Ex illis testes signatoresque falsos' commodare'; fidem, fortunas, pericula vilia habere "; post, ubi eorum famam atque pudorem attriverat, majora alia imperabat. Si caussa peccandi in præsens minus suppetebat, nihilo minus insontes sicuti sontes, circumvenire, jugulare; scilicet, ne per otium torpescerent manus aut animus', gratuito potius

etiam versabat. Non displicet vastabat. Scelerum enim conscientia, in perturbata mente, tanquam tempestas in agris, aut victor hostis in urbe capta, debacchatur. Quinetiam gallice verti possit, eadem prorsus similitudine: tant le remords faisait de ravages dans cette ame bourrelée.

13. Fædi oculi. Gallic. un regard affreux; nam fœdum dicitur, quod deforme est, nec sine horrore aliquo aspiciendum.

14. In facie vultuque. Facies distinguitur a vultu, quod illa naturalis sit oris species, quæ eadem semper manet, vultus vero habitus quidam faciei, qui pro motu animi et voluntate mutatur. Facies etiam interdum dicitur forma et factura quædam totius corporis, ut ait Gell. xIII, 28.

8

CAP. XVI. 1. Sed juventutem. Hæc conjungi debent cum fine capitis XIV, toto capite XV digressionis, ad solum Catilinam pertinentis, vicem obtinente.

2. Signatores falsos. Qui fictis seu testamentis, seu scriptis quibuslibet, falsa signa imponerent, falsaque subscriberent nomina.

3. Commodare. Si quis falso teste falsove signatore indigeret, unum aliquem ei commodabat de suo grege Catilina.

4. Fidem....vilia habere. Eorum fidem, fortunas, pericula ipse pro nihilo putare, scil. ut idem illi facere consuescerent. Non enim necesse est, nec verborum series patitur, hanc vocem, habere, ad ipsos adolescentes, non ad Catilinam referri, ut vult vir doct. Kun. Imo infinitivi commodare et habere eidem subaudito verbo subservire debent; nec hoc ullo modo sententiæ repugnat,

5. Insontes. Id est, qui Catilinæ inimici non erant, ideoque nullas ab eo pœnas meruerant.

6. Jugulare. Scil. manu et opera sociorum.

II

10

malus atque crudelis erat. His amicis sociisque confisus Catilina, simul quod æs alienum per omnis terras ingens erat, et quod plerique Sullani milites, largius suo usi rapinarum et victoriæ veteris memores, civile bellum exoptabant, opprimundæ reipublicæ consilium cepit. In Italia nullus exercitus; Cn. Pompeius in extremis terris bellum gerebat; ipsi consulatum petundi magna spes senatus nihil sane intentus; tutæ tranquillæque res omnes; sed ea prorsus opportuna Catilinæ erant XVII. Igitur circiter kalendas junias', L. Cæsare' et

9. Æs alienum, etc. Multi mortales, in universo imperio, ingenti ære alieno premebantur, i. e. maximas pecunias debebant; quæ res animos ad concupiscendam rerum mutationem proclives facit.

10. Largius suo usi. Quum sua profudissent.

.15

13

12

net, exhibuit huc usque Sallustius, primo hominem ita natum atque educatum, ut nullum scelus opprimendæ patriæ causa refugeret (c. V); deinde eos civitatis mores, ut nefario homini adjutores sociique non deessent (X-XIII); mox illum, quidquid in corrupta civitate cor

11. Victoriæ veteris. Quam de ruptissimum erat, ad se vocantem, siMarianis reportaverant.

12. In extremis terris. In Asia, contra Tigranem et Mithridatem.

13. Petundi magna spes. Alii legunt petenti; non enim, inquiunt, erat petendi spes (petebat enimvero), sed adipiscendi. Verum non necessaria est emendatio, et hic intelligi debet petundi, quasi esset petitionis. Consulatum petebat, et magna erat spes ejus petitionis. (Voyez Gramm. latine de Port-Royal, remarques sur les Gérondifs.)

14. Nihil intentus. Quia scilicet nihil tale metuebat.

15. Opportuna Catilinæ erant. Alii omittunt erant; alii contra legunt videbantur. Utrumque Popma credit ex aliqua glossa in textum irrepsisse.

Jam vero, quod ad ipsam rerum seriem auctorisque propositum atti

biq. flagitiorum scelerumq. omnium præsidia comparantem (XIV-XVI); postremo (in fine cap. XVI), ostendit multos homines novarum rerum cupidos, rempublicam præsidio destitutam, senatum nihil providentem, omnia denique Catilinæ opportuna. His ita enarratis, ut nemo jam miretur unum hominem, eumque privatum, tantam remp. in ultimum discrimen adduxisse, pergit ad ipsius facti narrationem.

CAP. XVII.1.Kalendas junias. Primum diem Junii, A. U. C. 690, ante Christum, 64.

2. Lucio Cæsare. Cujus soror nupta erat Lentulo, infra nominato, quem ipse postea damnavit. Conferatur Cic. Oratio rv. in Cat. c. 6. Hic L. Cæsar, C. Julii Cæsaris propinquus, triumviri quoque M. Antonii avunculus erat.

C. Figulo3 consulibus, primo singulos* appellare; hortari alios, alios tentare; opes suas, imparatam rempublicam, magna præmia conjurationis docere. Ubi satis explorata sunt quæ voluit, in unum omnis convocat, quibus maxuma necessitudo et plurimum audaciæ inerat. Eo convenere senatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Autronius, L. Cassius Longinus, C. Cethegus ", P. et Servius Sullæ " Servii filii, L. Vargunteius Q. Annius 14, M. Porcius