Piso neque gratia, neque precibus, neque pretio Ciceronem impellere potuere, uti per Allobroges, aut alium indicem C. Cæsar falso nominaretur. Nam uterque cum illo graves inimicitias exercebant: Piso oppugnatus in judicio repetundarum, propter cujusdam Transpadani supplicium injustum; Catulus ex petitione pontificatus' odio incensus, quod extrema ætate, maxumis honoribus usus,

8

ab adolescentulo Cæsare victus discesserat. Res autem opportuna9 videbatur; quod privatim egregia liberalitate, publice maxumis muneribus grandem pecuniam debebat. Sed ubi consulem ad tantum facinus impellere nequeunt, ipsi singulatim circumeundo, atque ementiundo, quæ se ex Volturcio aut Allobrogibus audisse dicerent, magnam illi invidiam conflaverant; usque eo, ut nonnulli equites romani, qui præsidii caussa cum telis erant circum ædem Concordiæ, seu periculi magnitudine, seu animi nobilitate" impulsi, quo studium suum in rempublicam clarius esset, egredienti ex senatu Cæsari gladio minitarentur ".

L. Dum hæc in senatu aguntur, et dum legatis Allobrogum et Tito Volturcio, comprobato eorum indicio, præmia decernuntur ; liberti, et pauci ex clientibus Lentuli, diversis itineribus opifices atque servitia in vicis' ad

catum petierat. Narrant enim in Cæsaris vita Plutarch. et Suetonius, mortuo Metello pontifice maximo, Cæsarem, non sine profusissima largitione, pontificem creatum esse, posthabitis clarissimis viris et multum ætate superantibus Q. Catulo et Servilio Isaurico. Id ipso anno conjurationis factum est.

8. Ab adolescentulo Cæsare. Qui vixdum XXXVII annos natus, cum Catulo comparatus, adolescens videri poterat.

9. Res... opportuna. Ipsa res opportunam Cæsarem accusandi occasionem præbere videbatur, quod ille, tum egregia in privatos liberalitate, tum magnificentia in publicis muneribus, id est, ludis, qua, teste Plutarcho, omnes ædiles superavit, æs alienum grande conflaverat, ideoque novarum rerum, et novarum præsertim tabularum, appetens esse credebatur. Vocat autem Sallustius egregiam liberalitatem, quod magis

vere Suetonius, profusissimam largitionem.

10. Animi nobilitate. Excelsitate, magnitudine. Eodem sensu apud Ovid. Metam. VII, 44:

Non ea nobilitas animo est, ea gratia forma,
Ut timeam fraudem.

11. Gladio minitarentur. Hoc factum est eo die quo damnati sunt conjurati. In senatu sedenti hoc Cæsari accidisse narrat Suetonius, cap. xiv. Sed Plutarchus, in Cæsare, cum Sallustio consentit.

CAP. L. 1. Dum hæc aguntur. Omnia hæc trium dierum spatio gesta sunt: tertio ante nonas decembris, deprehensi et in custodiam traditi duces conjurationis ; pridie nonas præmia indicibus decreta; nonis vero (5 decembr.) conjurati affecti supplicio. Vide Cic. in Cat.

6

eum eripiendum3 sollicitabant ; partim exquirebant duces multitudinum, qui pretio rempublicam vexare soliti. Cethegus autem per nuncios familiam' atque libertos suos, lectos et exercitatos in audaciam, orabat, grege facto, cum telis ad sese irrumperent. Consul, ubi ea parari cognovit, dispositis præsidiis, uti res atque tempus monebat, convocato senatu refert, quid de his fieri placeat, qui in custodiam traditi erant. Sed eos paullo ante frequens senatus judicaverat contra rempublicam fecisse 9. Tum D. Junius Silanus, primus sententiam rogatus, quod eo tempore

3. Eripiendum. Sc. e custodia. Docet Cicero in Cat. iv. 8, quamvis sollicitati sint animi egentium atque imperitorum, nullos inventos esse tam fortuna miseros aut voluntate perditos, qui non pacem et otium maluerint. Appianus tamen narrat ipsis nonis decembribus, quum senatus de supplicio conjuratorum deliberaret, magnum motum prope curiam factum esse ab opificum turba, qui in domos, ubi custodiebantur, irrumpere tentabant; egressumque foras Ciceronem, sedato tumultu, rediisse in senatum, reorum damnationem urgeret.

ut

4. Partim. Id est, pars, seu alii exquirebant. Partim proprie est vetus vocabuli pars accusativus. Pro adverbio usurpari cœpit in hujuscemodi locis, ubi accusativi sensum retinet: « Quum amici partim deseruerint me, partim etiam prodiderint. Cic. 1, ad Q. Fratrem, 3. Deinde ad nominativi etiam usum translatum est; ut hic et in Jug. XL: Huic rogationi partim ( id est alii ) consci sibi, etc. Cujusmodi alia permulta, et in nostro, et in Cicerone, exempla occurrunt. Ceterum, de toto hoc vide Gellium x, 13.

5. Duces multitudinum. Nota multitudinum, non multitudinis, quod alium sensum efficeret. Duces multitudinum iidem sunt, quos Liv. III, 68, turbarum ac seditionum duces vocat. Gallice, chefs d'attroupements. 6. Pretio. Accepta ab hominibus potentioribus, ad turbas concitandas vexandamque rempublicam, pe

cunia.

7. Familiam. Servos.

8. Refert. Deliberandum proponit. Solemne est verbum referre pro eo quod gallice dicimus, 1o faire un rapport; 2° mettre en délibération; 3° faire une proposition. Sed prima et propria vis, unde etiam alii sensus derivantur, est, ut vox ipsa indicat, faire un rapport.

9. Contra rempublicam fecisse. Hac formula uti solebat senatus, ubi quid factum fuerat, quo quietus civitatis status turbaretur. Cujus rei aliud quid exemplum habere si velis, vide Cic. pro Milone, v et vi.

10. Quod eo tempore, etc. Solebat primus sententiam dicere, nondum electis anni sequentis consulibus, princeps senatus. Quum vero aderat consul designatus, hic primus sententiam rogabatur, sive honoris

consul designatus erat, de his, qui in custodiis tenebantur, præterea de L. Cassio, P. Furio, P. Umbreno, Q. Annio, si deprehensi forent ", supplicium sumendum " decreverat: isque postea, permotus oratione C. Cæsaris, pedibus in sententiam Tiberii Neronis iturum se dixerat; quod de ea re, præsidiis additis, referundum censuerat. Sed Cæsar ubi ad eum ventum, rogatus sententiam a consule, hujuscemodi verba locutus est.

2

LI. « Omnes homines', patres conscripti, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet. Haud facile animus verum providet, ubi illa officiunt; neque quisquam omnium lubidini simul et usui paruit. Ubi intenderis ingenium3, valet: si lubido possidet, ea dominatur; animus nihil valet. Magna mihi copia est memorandi, P. C., qui reges atque populi, ira aut misericordia impulsi, male consuluerint ; sed ea malo dicere, quæ majores nostri, contra lubidinem animi, recte atque ordine' fecere. Bello Macedonico, quod cum rege Perse gessimus, Rhodiorum

gallicum commentarium Cl. V. De Brosses.

CAP. LI. 1. Omnes homines. Putat De Brosses has esse non easdem modo res, sed eadem etiam verba quæ dixit Cæsar. Et quidem narrat Plut. in Catone, celerrimos quosdam scriptores a Cicerone dispositos, qui signis quibusdam et notis brevibus, multarum litterarum vim habentibus, dicta omnia colligerent; quod initium fuit illius artis, quam stenographiam seu tachygraphiam vocamus. Ab his quidem excipi potuit et Cæsaris et Catonis oratio; nec dubium est quin Sallustius res omnes, quæ tum dicta sunt, apprime cognoverit. Sed verba certe suo modo protulit. Nam primo, ex narrationibus Plutarchi in Catone, et Velleii, 11, 35, constat quædam dixisse Catonem, tum laudandi Ciceronis, tum criminandi Cæsaris causa, quæ hic non leguntur. Adde quod hujuscemodi verba, hujuscemodi orationem dicendo, Sallustius non pollicetur eadem omnia verba se relaturum. Denique quis non hic quoque Sallustianum dicendi genus agnoscit? Sic igitur

9

statuamus, nos sententias Cæsaris et Catonis, Sallustii autem verba ob oculos habere.

2. Ab odio... vacuos. Hæc Demosth. (de Chersoneso) imitari videtur : ἔδει μὲν τοὺς λέγοντας ἅπαντας ἐν ἡμῖν, μήτε πρὸς ἔχθραν ποιεῖσθαι λόγον μηδένα, μήτε πρὸς χάριν.

3. Officiunt. Officere seu obficere dicitur, quidquid ob oculos positum impedimento est ne alia videamus. 4. Usui paruit. Nemo unquam libidini simul et utilitati inserviit.

5. Intenderis ingenium. Ingenii, quasi arcus, nervos intenderis.

6. Male consuluerint, Funesta consilia ceperint.

7. Recte atque ordine Secundum rectum legitimumque ordinem. Hæc verba sæpius conjunguntur, ut in Cic. pro Quint. VII: « Si hoc... recte atque ordine factum videtur. Item pro Rosc. Am. XLVIII : « Laudabunt omnes, si recte et ordine judicaris.

α