28

dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnes24 perditum eant. Bene et composite C. Cæsar paulo ante in hoc ordine de vita et morte disseruit; falsa, credo, existimans,25 quæ de inferis memorantur: diversos itinere malos a bonis loca tetra, inculta, foeda atque formidolosa habere. Itaque26 censuit PECUNIAS EORUM PUBLICANDAS, IPSOS27 PER MUNICIPIA IN CUSTODIIS HABENDOS; videlicet" timens, ne, si Romæ sint, aut a popularibus conjurationis, aut a29 multitudine conducta3° per vim eripiantur. Quasi vero mali atque scelesti tantummodo in urbe, et non per totam Italiam sint; aut non ibi plus possit audacia, ubi ad defendendum opes minores. Quare vanum equidem hoc consilium, si periculum ex illis metuit. Sin32 in tanto omnium metu solus non timet; eo magis refert33 mihi atque vobis timere. Quare cum de P. Lentulo ceterisque statuetis,34 pro certo habetote, vos simul de exercitu Catilinæ et de omnibus conjuratis decernere." Quanto vos attentius ea agetis, tanto illis animus infirmior erit: si paululum35 modo vos languere viderint, jam omnes feroces aderunt. Nolite36 existimare, majores nostros37 armis rempublicam ex parva magnam

illi K.-24 boni omnes ne p. e. A.-25 [credo falsa existumans ea, quæ Havercamp.] delet ea N.--26 Itemque G.-27 et ipsos E.-28 in custodia K.29 aut multitudine E.-30 pretio per vim B. vi eripiantur K.—31 [op. min. sunt Havercamp.] minores o. s. C.-32 Si F. G. M. N. aut si K.-33 [refert, me mihi Havercamp.] me refert mihi A. eo refert &c. delet magis K. delet me M. -34 statueritis G.-35 Si paullulum v. l. H.-36 Nolite P. C. cxist. M.

fecisse. Si ita res esset multo pulcherrimam eam nos haberemus: quippe sociorum atque civium, præterea armorum atque equorum major nobis copia, quam illis.38 Sed alia fuere, quæ illos magnos fecere ;39 quæ nobis nulla sunt: domi industria, foris justum imperium, animus in consulendo liber,4° neque delicto, neque lubidini41 obnoxius.42 Pro his nos habemus luxuriam atque avaritiam; publice egestatem, privatim opulentiam; laudamus' divitias, sequimur inertiam; inter bonos et malos discrimena nullum;43 omnia virtutis præmia ambitio possidet. Neque mirum ;44 ubi vos separatim sibi quisque consilium capitis, ubi domi voluptatibus, hic pecuniæ, aut gratiæ servitis; eo fit, ut impetus fiat in vacuam rempublicam. Sed ego hæc45 omitto. Conjuravere nobilissimi cives patriam incendere: Gallorum gentem infestissimam nomini Romano ad46 bellum arcessunt:47 dux hostium supra48 caput est." Vos cunctamini49 etiam nunc, quid intra moenia apprehensis hostibus, faciatis ?50 Misereaminis cen

g

Quandoquidem vos capitis consilium, quisque pro se seorsim.
Dux hostium fauces urget cum exercitu, et nos premit.

37 vestros N.-38 [illis est Havercamp.] Delet est M.-39 quæ ƒ. i. m. M.40 liber erat A. B.—41 n. d. lubidinive N.-42 erat obnoxius B.-43 nullum est D. E. N.-44 Neque est mirum C. neque mirum est D. E.-45 hoc A.-46 in bellum A.-47 arcesserunt D. H.-48 super M.-49 [eti. nunc, et dubitatis Havercamp.] Absunt et dubitatis ab I.-50 statuatis H. N.-51 Miseremini

NOTE

y Delicto] Tacite quosdam carpit qui conjurationis conscii esse crede. bantur; quasi illi, cum in culpa essent, ideo perduellibus faverent, quod aliter sibi consulere non possent.

2 Laudamus] Pro amamus. Ita enim comparata est hominum natura, ut, quæ laudamus, ea pariter amemus. Atque hinc oritur, et huc recurrit omnis Politicorum scientia.

a Discrimen] Id est, nulla bonorum ratio habetur.

b Ambitio] Cato ideo ad Consulatum non fuit promotus, quia ambire et, ut mos erat aliis, populo supplicare noluit, virtute sua confisus scili

cet, quæ tamen illi, hac in parte, ut sæpe alias, inutilis fuit.

c Sibi] Actum est de eo corpore, cujus vinculum solvitur, bonorum communio.

d Servitis] Hoc est, non pro bono Reipublicæ, sed pro pecunia, aut gratia a privatis consequenda, suffragia fertis.

e Nunc] Hic in quibusdam Edit. additur et dubitatis. Cunctari retar dationem actionis, dubitare ejus anxietatem notat, cum, quid agamus, ancipites hæremus.

f Misereamini] Ironia est; tametsi res ipsa serio ex eorum persona qui conjuratis favebant, proponitur.

seo: deliqueres homines adolescentuli per ambitionem; atque etiam armatos dimittatis. Nes2 ista vobis mansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint, in miseriam vertet.54 Scilicet res aspera est; sed vosi non timetis eam. Immo vero maxime; sed inertia et mollitia animi, alius alium expectantes cunctamini, Dis immortalibus' confisi, qui hanc rempublicam in maximisss sæpe periculis servavere. Non votis," neque suppliciis" muliebribus auxilia Deorum parantur: vigilando, agendo, bene consulendo prospera57 omnia cedunt: ubi secordiæ tes atque ignaviæ tradideris, nequicquam Deos implores; irati infestique sunt. Apud majores nostros T. Manlius Torquatus bello59 Gallico filium suum, quod is contra imperium in hostem pugnaverat, necari jussit: atque ille egregius adolescens immoderatæ fortitudinis morte poenas dedit; vos de crudelissimis parricidis quid statuatis,63 cunctamini? Vide

62

L. et aliquot alii.-52 [Næ ista vobis Havercamp.] Na i. verior D. N. Ne &c. M. et quidam alii.-53 ego timeo, et misericordia H.-54 convertantur in miseriam A. B. in miseriam convertatur C. D. E. F. H. K. L. M. in miseriam convertantur G. in miseriam vertatur I.—55 sæpe in magnis K.-56 mulierum H.57 [prospere Havercamp.] prospera C. E. F. H. I. L.-58 [tete Havercamp.] tete abest a K.-59 in bello H.-60 [A. Manlius Havercamp.] T. Manlius N. 61 at ille E.-62 delet immoderata A.-63 faciatis K.-64 unquam abest a K.

NOTE..

& Deliquere] Ratio pro misericordia, quæ ex persona quoque subjicitur Cæsaris et aliorum, cum amara ironia. Ne ista] Jam pro se loquitur Cato.

i Sed vos] Iterum adversarios, eos scilicet, qui ad misericordiam inclinabant, exagitat.

j Immo] Ad ea respondet Cato, quæ cum irrisione concesserat. Quasi dicat, Ne quis vestrum, non timere se simulet, nam vos maxime timere res ipsa indicat.

k Expectantes] Gall. diceremus, En vous regardant les uns les autres, pour savoir à qui ouvrira le pas.

1 Dis immortalibus] Inepto Senatorum consilio ineptam subjicit ratioDelph. et Var, Clas.

Sallust.

H

licet vita cetera eorum huic sceleri obstat. Verum parcite dignitati Lentuli, si ipse pudicitiæ, si famæ suæ, si Dis aut hominibus unquam64 ullis pepercit: ignoscite Cethegi adolescentiæ; nisi iterum patriæ bellum fecit. Nam quid ego de Gabinio, Statilio, Copario66 loquar? quibus si quicquam unquam67 pensi fuisset, non ea consilia de republica habuissent. Postremo, Patres conscripti, si mehercule peccato locus esset,' facile paterer, vos ipsa re corrigi, quoniam verba contemnitis; sed undique circumventi sumus. Catilina cum exercitu faucibus"9 urget: alii intra moenia, in7° sinu urbis sunt hostes: neque parari, neque consuli quicquam” occulte potest: quo magis properandum. Quare ita ego censeo:72 cum nefario consilio sceleratorum civium respublica in maxima pericula venerit, hique73 indicio T. Vulturcii et legatorum Allobrogum convicti confessique sint,74 cædem, incendia, alia foeda atque crudelia facinora in cives patriamque paravisse; de confessis, sicuti de manifestist rerum capitalium, more" majorum, supplicium sumendum.375.

53. Postquam Cato assedit, Consulares omnes itemque Senatus magna pars sententiam ejus laudant,' virtutem animi ad cœlum ferunt: alii alios increpantes timidos vocant: Cato magnus atque clarus habetur: Senati decretum fit,

-65 [nisi iterum jam patr. Havercamp.] alterum C. delet jam N.-66 et Cœpario K.-67 unquam abest a B.-68 [verba mea Havercamp.] mea delet D.69 Italiæ urget K. faucibus Italiæ urget M. N.-70 [atque in sinu Havercamp.] alii in s. u. K. deleto atque.-71 quisquam p. o. A.-72 censeo ego F. I. K.— 73 cumque M.-74 sunt D. G. delet E.-75 censeo supp. sumendum esse A. B. F. esse sumendum D. sumendum est E.

1 laudabant A. B.-2 cl. atque m. E. F. I. K. L.-3 habebatur D.-4 et

NOTE

P Obstat] Prout id factum in illo Horatio, cujus crimen intra gloriam fuit, ut loquitur Florus. Gall. diceremus, Contrebalance.

a Non ea] Hoc est, tam nefaria. Verissime dictum: nam per gradus ad extremam nequitiam descenditur ; quod adolescentibus maxime notandum est.

* Locus esset] Id est, si, postquam

patratum fuisset facinus conjuratorum, res posset ad salutem converti.

$ Re corrigi] Hoc est, damno et incommodis, quæ ex conjuratorum facinore in vos redundarent.

* Manifestis] Illi sunt, quos crimen admisisse constat.

u More] Priusquam leges paratæ essent pro tergo et capite civium.

.k

sicuti ille censuerat. Sed mihi multa legenti, multa+ audienti, quæ populus Romanus domi militiæque, mari atque terra præclara facinora fecit, forte lubuit attendere, quæ res maxime tanta negotia sustinuisset. Sciebam, sæpe numero parva manu cum magnis legionibus hostium contendisse :' cognoveram, parvis copiis bella gesta cum opulentis regibus ad hoc sæpe fortunæ violentiam toleravisse: facundia Græcos, gloria belli Gallos ante Romanos fuisse. Ac mihi multa agitanti constabat, paucorum civium egregiam virtutem cuncta patravisse ;*8 eoque factum, uti divitias paupertas, multitudinem paucitas superaret. Sed postquam luxu atque desidia civitas corrupta est; rursus respublica magnitudine sua imperatorum atque magistratuum vitia' sustentabat;" ac, veluti" effoeta parentum, multis tempestatibus haud sane quisquam Romæ virtute12 magnus fuit." Sed memoria mea ingenti virtute, diversi moribus fuere viri duo, M. Cato et C. Cæsar: quos, quoniam res obtulerat, silentio præterire, non13 fuit consilium, quin utriusque naturam et mores, quantum ingenio possem,14 'aperirem.

TO

54. Igitur his1 genus, ætas, eloquentia prope æqualia fuere: magnitudo animi par," item gloria; sed alia alii.

iSciebam P. Romanum sæpe certasse parvo exercitu cum magnis legionibus hostium.

k Et constabat mihi multa sedulo cogitanti, paucorum civium egregiam virtutem cuncta patrasse.

Ex adverso Respublica sustentabat magnitudine sua vitia Imperatorum.

Et, sicuti Roma mater effata, et lassata fuisset, non fuit sane quisquam Romæ magnus virtute, per multas tempestates.

multa B. C. F. H. multique D.-5 maxuma A. B. maximum C.-6 esse gesta A. -7 scientia belli K.-8 perpetrasse A.-9 eoque factum est A. E. F. eodem factum est B.-10 sui N.-11 sicuti A. B. C. D. E. F. G. H. I. K. L. M.12 virtute abest a D.-13 mihi non fuit B.-14 possim I.

1 his duobus B. D.-2 par fuit C. par erat H. par erat item gratia: alia alii

NOTE

Violentiam] Cum, verbi gratia, adversus Samnites, Gallos, Pyrrhum, Annibalem, beilum gesserunt. "Sustentabat] Id est, Tanta erat Reipublicæ opulentia, ut Magistratuum

negligentia et inertia ea non intercideret; sed eorum vitia magnitudine sua quodammodo absorberet.

x Genus] Catonis genus principium dignitatis et gloriæ a proavo Catone