FORE, UTI SOLUS IMPERIJ NUMIDIÆ POTIRETUR: IN IPSO° MAXIMAMS VIRTUTEM, ROMÆ OMNIA VENALIA ESSE. Sed postquam, Numantia deleta, P. Scipio dimittere auxilia, ipse reverti domum decrevit: donatum atque laudatum magnifice pro concione Jugurtham in prætorium? abduxit: ibiques secreto monuit, uti potius publice, quam privatim amicitiam populi R. coleret; neu9 quibus largiri insuesceret: periculose1o a paucis emi, quod multorum esset si permanere vellet in suis" artibus, ultro" illi et gloriam, et regnum13 venturum: sin'4 properantius pergeret, suamet ipsum pecunia's præcipitem casurum.'

12

9. Sic locutus, cum literis, quas Micipsæ redderet, dimisit earum sententia hæc1 erat. Jugurthæ tui bello Numantino longe maxima virtus fuit: quam rem tibi certo3

Adduxit Jugurtham in tentorium suum, postquam ipsi munera contulisset, atque eum laudasset magnifice coram exercitus.

d Earum sensus hic erat.

ab N.-5 summam G.-6 mittere A.-7 in prætorio adducit E.-8 ibi K.9 neu aliquibus A. B. E. F. G. M. N. ne aliquibus H. K.-10 enim á G.11 in s. a. bonis M.-12 illi abest E. illi ultro gloriam et r. v. M.-13 imperium G-14 si F. N.-15 se et ipsius pecuniam M. et ipsam se pecuniam N.

1 talis erat M.-2 quam rem tibi certe s. g. e. Á. C. D. q. r. t. certe scio gaudium esse B. F.-2 quam rem tibi pro certo scio gaudio esse E. quam rem scio certe esse gaudio H. deleto tibi B. q. certe r. scio g. t. e. I. q. r. tibi certo s. g. e. G. K. L.-3 abest certo ab M.-t itidem D.-4 en delet L. N. -5 Sic omnes Mss.

scio gaudio esse. Nobis ob merita carus est: uti idem senatui sit et populo Romano, summa ope nitemur. Tibi quidem pro nostra amicitia gratulor: en habes virum dignum te atque avo suo Masinissa.' Igitur rèx,* ubi, quæ fama acceperat, ex literis imperatoris ita esse cognovit, cum virtute viri, tum gratia permotus, flexit2 animum suum, et Jugurtham beneficiis vinceres aggressus est: statimque adoptavit, et testamento pariter cum filiis hæredem instituit. Sed ipse paucos post annos, morbo atque ætate confectus, cum sibi finem vitæ adesse intelligeret, coram amicis et cognatis, item Adherbale et Hiempsale filiis, dicitur hujuscemodi verba cum Jugurtha habuisse :

с

10. Parvum ego, Jugurtha,' te, amisso patre, sine spe, sine opibus, in meum regnum2 accepi;3 existimans non minus me tibi, quam liberis, si4 genuissem, ob beneficia carum fore:5 neque ea res falsum habuit. Nam ut alia magna et egregia tua omittam7/ novissime rediens Numantia meque regnumque meums gloria honoravisti: tua? virtute nobis Romanos ex amicis amicissimos fecisti: in Hispania

Gratulor equidem tibi, secundum nostram amicitiam.

ƒ Nam ut silentio præteream alia tua magna et egregia facinora.

nullus vincire.-6 itemque coram C. D.-7 constituit C.

1 [te Jugurth. Havercamp.] Jugurtha te plures ex Mss. et meliores.-2 in regnum nostrum K.-3 suscepi H.-4 si te genuissem I.-5 esse G.—6 magna delet H.-7 [facinora omit. Havercamp.] facta C. E. F. M. N. omittunt faci, nora I. K. L. et Ed. Carr.-8 regnumque nostrum K. me regnumque meum M.— 9 [tuaque virtute Havercamp.] tua virtute A.—10 familiæ meæ C. K. f. nos

16

nomen familiæ1o renovatum: postremo, quod difficillimum inter mortales," gloria invidiam vicisti. Nunc, quoniam1 mihi natura vitæ finem facit, per13 hanch dextram, per regni fidem moneos obtestorque,14 uti hos, qui tibi genere propinqui, beneficio 15 meo fratres sunt, caros habeas: neu malis alienos adjungere, quam sanguine conjunctos retinere. Non exercitus, neque thesauri præsidia regni sunt,17 verum13 amici, quos neque armis cogere, neque auro parare queas :19 officio et fide pariuntur.20 Quis autem amicior, quam frater fratri? aut quem alienum fidum invenies, si tuis hostis fueris? Equidem ego vobis regnum 22trado firmum, si boni eritis; sin mali, imbecillum. Nam concordia parvæ res crescunt, discordia maximæ dilabuntur. Ceterum ante hos te,24 Jugurtha, qui25 ætate et sapientia prior es, ne aliter quid eveniat, providere decet." Nam in omni

Moneo per fidem quæ regno debetur.

- Ceterum te decet, plus quam hos.

21

tra D. F. G. M. N.-11 [int. m. est Havercamp.] est delet A. D. M.12 abest quoniam I.-13 et per B.-14 obtestorque te A. B. C. D. F. H. I. K. M.-15 beneficioque F.-16 conjungere I.-17 sunt regni D.-18 sed veri amici F.-19 neque a. n. a. cogere et parare q. B.--20 parantur F. G. H. K. N. -21 amicitior A. H. L. M. amicicior C. D. F. G. 1.-22 ego trado A.-23 sin mali B. C. D. F. G. L.-24 te delent F. N.-25 quia M.-26 [inj., tamen quia NOTE

ratissimum, aut quopiam atroci alio nomine appellasset, cum quodlibet intelligi possit.

f Renovatum] Hoc dicit, quia Masinissa multa præclare gesserat in Hispania adversus Romanos, priusquam cum Scipione societatem iniret.

& Difficillimum] Omnino: nam ut habet Horatius, Heu! nefas, Virtutem incolumem odimus, Sublatam ex oculis quærimus invidi.

h Hanc] Intelligendum est Micipsam Jugurthæ manum tenuisse, dum hæc diceret.

Beneficio] Quia, videlicet, in partem et regni hæreditatem Jugurtham Micipsa assumserat; atque pro filio

habuerat.

k Concordia] Scitum est quod qui. dam fecit, ut concordiam filios, quos magno numero habuit, edoceret: Sagittas, pro eorum numero sumsit, quas in fasciculum colligatas cuique rumpendas, porrexit; quod illi cum nequivissent, ipse singulas seorsim nullo negotio perfregit. Itaque omne quod est, tam diu manet atque subsistit, quam unum est ; interit quando solvitur, aut unum esse desinit.

1 Dilabuntur] Pereunt: sed acute expressit, cum dilabi præcise notet in partes varias abire, quod ex se et immediate ponit totius destructio> nem. Tanti est certe unio in universa natura, ut vel ipsum nomen nescio

certamine, qui opulentior est, etiam si accipit injuriam,26 quia plus potest, facere videtur. Vos autem, Adherbal et Hiempsal, colite,27 observate talem hunc virum,' imitamini28 virtutem29 et enitimini, ne ego meliores liberos sumsisse videar, quam genuisse."

11. Ad ea Jugurtha, tametsi regem fictam locutum intelligebat, et ipse" longe aliter animo agitabat; tamen pro tempore benigne respondit. Micipsa paucis diebus moritur. Posquam illi, more regio, justa magnifice fecerant,' reguli in unum convenere, uti inter se de cunctis negotiis disceptarent. Sed Hiempsal, qui minimus' ex illis, natura ferox, etiam antea ignobilitatem Jugurthæ [quia maternoP genere impar erat] despiciens, dextera Adherbalem assedit: ne medius ex tribus, quod apud Numidas honori ducitur,3 3 Jugurtha foret. Dein+ tamen,5 uti ætatis concederet, fatiga

¿ Qui fortior est videtur facere injuriam, quamvis eam accipiat, quia plus potest.

j Reveremini hunc virum tanta virtute ornatum.

Ne ego videar adoptasse meliores liberos, quam genuisse.

1 Postquam illum, more regio, magnifice sepeliissent.

Havercamp.] ipse M.-27 colite t. h. v. et observate A. colite et observate hunc t. v. B. H. K. colite et o. t. h. v. F. virum observate et c. t. h. C. D. colite et observate t. h. v. F.-28 imitamini ejusque virtutem enitemini F. imitamini virtutem et enitemini G. imitamini, v. e. et nitimini H.-29 virtutem ejus B. N.

1 qui minor M.-2 [ante Edit. Havercamp.] ante delet I.-3 videbatur H.4 Dehinc K.-5 tamen abest A.-6 decederet M.-7 vix aliam in partem M.

tust a fratre, vix in partem alteram? transductus est. Ibi cum multa de administrando imperio? dissererent, Jugurtha inter alias res jacit:10 OPORTERE QUINQUENNII CONSULTA OMNIA" ET DECRETA RESCINDI. NAM PER EA TEMPORA CONFECTUM ANNIS MICIPSAM PARUM ANIMO VALU

ISSE. Tum IDEM Hiempsal PLACERE SIBI, respondit : NAM IPSUM ILLUM TRIBUS HIS PROXIMIS (ANNIS) ADOPTATIONE 4 IN REGNUM PERVENISSE. Quod verbum in pectus Jugurthæ altius, quam quisquam ratus, descendit. Itaque ex eo tempore ira et metu anxius moliri, parare, atque ea modo's animo habere, quibus Hiempsal per dolum caperetur. Quæ ubi tardius procedunt, neque lenitur animus17 ferox,' statuit quovis modo inceptum perficere.18

12. Primo conventu, quem ab regulis factum supra memoravi, propter dissensionem placuerat dividi1 thesauros, finesque imperii singulis constitui." Itaque tempus ad utramque rem decernitur, sed maturius ad pecuniam distribuendam. Reguli interea in2 loca propinqua thesauris alius alio concessere. Sed Hiempsal in oppido3 Thirmida+ forte ejus domo

Placuit terminos imperii singulis assignari.

-8 traductus est F. H. deductus est K.-9 ibique m. d. a. i. cum diss. M.-10 ait A. B. C. D. E. F. G. H. I. K. M. N. sed L. jacit.--11 [consult. et decr. omn. res. Havercamp.] omnia c. et omnia d. r. H.-12 nam docebat H. nam illum illis M.—13 his tribus C. I. K.—14 adoptione A. B. C. D. E. F. G. H. I. K. L、 sed in L. a prima manu fuit Adoptatione, quod retinui.-15 modo abest M. -16 [cum anim. Havercamp.] in animo H.-17 a. ejus f. H.-18 peragere F. 1 dividere K.—2 in delet K.-—3 oppidum H.—4 Tirmido A. Tirimida B. Tirmu