superbiam invasere; fortuna simul cum moribus26 immutatur: ita imperium semper ad optimum quemque a minus bono transfertur. Quæ homines28 arant," navigant, ædificant,29 virtuti omnia parent.3° Sed multi mortales dediti ventri atque somno, indocti incultique vitam, sicuti peregrinantes, transegere:31 quibus, profecto contra naturam," corpus voluptati, anima oneri fuit.32 Eorum33 ego34 vitam mortemque juxta æstimo,36 quoniam de utraque37 siletur.38 Verum enim vero is demum mihi vivere3 atque frui anima4° videtur, qui aliquo11 negotio intentus,42 præclari facinoris, aut43 artis bonæ44 famam quærit. Sed in magna copia rerum aliud alii45 natura iter ostendit.

3. Pulchrum est bene facere reipublicæ etiam bene dicere haud absurdum est:1 vel pace, vel bello' clarum fieri licet: et qui fecere, et qui facta aliorum scripsere3 multi laudantur. Ac7 mihi quidem, tamen etsi haudquaquam par

Omnia obediunt virtuti, et illi subjecta sunt. h Ego tanti facio mortem illorum ac vitam.

simul I. abest simul in H. immutatur simul cum moribus M.-27 ac minus bona A.-28 omnes D. I.-29 et ædificant A. D. E.-30 parantur A. parant D.31 transegere A. C. D. E. I. K. L. N. transiere B. H.-32 oneri fuit A. 33 Quorum K.-34 ergo C. abest in I.-35 mortem atque vitam justam A.36 existimo M.-37 utroque L.-38 silent A.-39 vivere mihi A. K.-40 anima frui M.-41 quod alio B.-42 detentus G. intentus negotio N.-43 atque C.44 bonæ urtis B. H. M. N. artis bonam K.-45 aliud iter alii K. aliud natura alii M.

1 et bene dicere F. H. etiam Reipublicæ b. d. A. est in H. non extat.-2 vel in pace vel in bello A. H.-3 Et qui fecere ea et qui facta eorum scripserunt F. facere et mox scribere B. et qui scripsere f. a. A. et qui fecerunt, et quif. eorum N. -4 abest et a C.-5 multum E.-6 laudantur B.-7 At A. B. C. E. F. K.

NOTE

Superbia] Tyrannidis gradus est ultimus et supremus, cum scilicet Rex aliquis, cum fastu, et fastidio perinde injustitiam suam in subditos exercet, ac si bruta essent, aut vilia mancipia.

vigationibus comparantur. Sed insolentior est tropus.

P Peregrinantes] Quasi essent a vita extranei, quosque minime tangat quicquid in ea est.

a Contra naturam] Omnino, nam Immutatur] Id est, ex favente fit secundum eam, qui minor est servit majori animus vero corpori præ

adversa.

• Arant] Id est, quæcumque terræ cultura crescunt. Navigant, id est, na

stat.

Sed in magna, &c.] Sensus est,

gloria sequatur? scriptorem et auctorem rerum ;10 tamen" in primis arduum videtur12 res gestas scribere: primum quod facta dictis sunt" exæquanda:14 dehinc,' quia1 plerique, quæ delicta' reprehenderis, malivolentia18 et invidia1 putant: ubi de magna virtute et gloria bonorum memores,20, quæ sibi quisque11 facilia22 factu putat,23 æquo animo accipit; supra24 ea, veluti ficta, pro falsis ducit. Sed ego adolescentulus,25 sicuti plerique, studio ad rempublicam latus*7*sum, ibique28 u mihi adversa multa29 fuere. Nam pro pudore, pro abstinentia," pro virtute; audacia, largitio, avaritia vigebant.30 Quæ tametsi animus asper

X

i Atque, quanquam scriptor rerum gestarum nullo modo, nec mereatur, nec obtineat eandem gloriam, quam consequitur ille, qui eas perficit, attamen videtur, mihi quidem, in primis difficile scribere historiam.

j Unusquisque legit et audit cum æquitate animi ea quæ putat sibi factu facilia; ea vero quæ sunt supra, et sibi impossibilia, habet pro falsis, veluti ficta.

k Magno cum affectu conatus sum munus aliquod in Republica suscipere.

8 gloria par E.-9 sequitur L.-10 rerum abest a K.-11 verumtamen C. G. -12 videtur mihi B.-13 sunt dictis F.-14 exæquanda sint A. B. K. L. exæquanda sunt C. exsequenda sunt D. G. sunt exsequenda I. sunt exæquanda E. M. sunt exæquanda dictis H.-15 Deinde M.--16 deletur, sed in margine quod scribitur in M.-17 delicta quæ A. B. N.-18 Ita C. D. E. F. G. H. I. K. L. M. N. Reliqui malevolentia-19 [invidia dicta Havercamp.] dictum I. delet B.-20 tu memores K.-21 quæ quisque sibi A.—22 facilia quisque F.-23 facilia putat factu B. C. D. quæ sibi facilia quisque putat H.-24 si supra ex B. supra ea si tu dixeris H.-25 [adoles. initio Havercamp.] in initio A. E. H.-26 u studio B. C. D. E. F. G. K. M. superscriptum in L. secunda manu, a studio literali H.-27 delatus F. H. K. N.-28 ubique Typorum vitio in Ed. Wassiana. ibi B.-29 multa adversa A. C. D. E. F. G. H. I. K. N. multa mihi a. f. L.-30 vigebat A. in me vigebant B.--31 inbecila A. inbecela M.-32 at me

nabatur, insolens malarum artium; tamen inter tanta vitia imbecilla ætas ambitione corrupta tenebatur: ac me,32 cum ab reliquorum34 malis moribus dissentirem,33 nihilo minus honoris cupido," eadem, quæ ceteros, fama3 atque invidia vexabat.36

4. Igitur ubi animus ex multis miseriis atque periculis requievit, et mihi' reliquam ætatem a republica procula habendam decrevi; non fuit consilium3 secordia+ atque desidia bonum otium conterere: neque vero agrum colendo, aut venando, servilibus officiis intentum,7 ætatem agere ;8 sed a quo incepto studio me9 ambitio mala detinuerat,

A. B.—33 a reliquis malis dissentirem A. ab reliquis malis moribus dissentirem C. D. K. M. a malis moribus reliquis dissentirem E. dissentirem a reliquis malis moribus F.-34 superscribitur in G. reliquis eadem manu.-35 cupido honoris M.-36 vexabant A. B. H.

1 mihi F. quia et mihi N.—2 procul h. a R. P. d. E.-3 non consilium fuit G. non fuit mihi consilium M.-4 socordia D. E. I. K. L.-5 neque agrum D. n. v. colendo agrum E. neque enim agrum F. neque colendo agrum M.-6 in G. eadem manu vero superscriptum additur.-7 intentum esse B. intentus E.-8 meam agere ætatem A. agere ætatem E.-9 a quo studio me B. a quo studio incepto me H. a quo incepto studio ambitio, &c. D. ita quoque G. sed eadem manu additur At me delet E. a quo incepto studio me, &c. eraso in litura que L. a quo i,

me.

NOTE

bant, quandoque epulis et conviviis Populi suffragia captabant, et illius auram venabantur; quandoque frumenta distribuebant, &c. Illud est largitio atque ut largirentur, opus erat omnino aliquos expilare.

y Fama] Quomodo reponit Sallustius famam in malis moribus? Quia scilicet ille, sicut et reliqui, eam sibi malis artibus, quas excusat tamen, quantum potest, magnam facere studebat; ambiendo, &c.

z Invidia] Mire se hic torquent interpretes. Quidam textum corrigunt; alii invidiam exponunt, quasi Sallustius maligna invidorum judicia expertus fuerit. At certe illud non agi tur: Auctor enim loquitur de malis moribus quibus et ipse corruptus fuerat; quod patet ex eo quod se dicit a reliquis dissentire. Ergo, quanquam

cunctanter a doctissimorum virorum sententia discedo, pace ipsorum dis⚫ cedo tamen. Invidia, uti quidem arbitror, nihil est aliud quam idem ille morbus, quo hodieque laborant omnes, qui nimio affectu se præponi postulant iis, qui sibi gratia præpol. lent apud Principem aut Populum.

a A Republica procul] Id est, Absque omni honorum ambitu.

b Servilibus] Quamvis ea causa maxime vexatus fuit Sall. non tamen ideo credendum est, eum venationem inter servilia officia, quasi 'ea non sit libero homine digna, per contemtum rejecisse: minime: est enim belli quoddam tyrocinium, et exercitium utile, si quis modo sobrie utatur. Persequitur Auctor a primo institutam distinctionem inter ea quæ virtute et imperio animi parantur, et ea

eodem1o regressus, statui res gestas populi Romani carptim," ut quæque memoria digna videbantur," perscribere ? eo magis, quod mihi13 a špe, metu, partibus reipublicæ animus liber erat.14 Igitur de Catilinæ conjuratione, quam verissime potero, paucis" absolvam. Nam id facinus in primis ego memorabile13 existimo,19 sceleris atque periculi novitate. De cujus hominis moribus pauca prius expla nanda sunt, quam initium narrandi faciam.

21

5. Lucius Catilina nobili genére natus, magna vi et animi et corporis, sed ingenio malo pravoque.' Huic ab adolescentia bella intestina, cædes, rapina, discordia civi liss grata fuere: ibique juventutem suam exercuit." Corpus patiense inediæ, vigiliæ, algoris,7 supra quam cuique credibile est. Animus audax, subdolus, varius, cujus1o

1 Igitur cum animus fuit mihi liber a multis curis et solicitudinibus, atque periculis et discriminibus, et constitui vitam reliquam mihi transigendam esse procul a Republica, nolui perdere bonum otium, animi socordia et ignavia, aut corporis desidia et segnitie: neque vero volui me intentum servilibus officiis transigere vitam colendo agrum, aut venando; sed postquam regressus sum ad institutum et studium, a quo ambitio mala avocaverat me, constitui perscribere res gestas Pop. Rom. carptim, prout singula videbantur digna hominum recordatione.

Et exercuit juventutem suam in illis rebus.

s. me mala ambitio F. M.-10 eodemque H.-11 statui perscriberer. g. P. R. ut q. digna memoria videbantur M.-12 carptim perscribere u. q. digna memoria videbantur. A. H.-13 mihi ut et mox animus desiderantur in M.-14 ab spe metu id est partibus D. ab spe, &c. G. a spe a metu p. r. p. F. a spe a metu a p. T. H. a spe metu p. r. p. quod a. 1. erat. K.-15 Conjuratione Catilinæ A. B. E. F. H.-16 brevissime, in marg. Alii verissime M.-17_paucis verbis M.-18 in primis memorabile B. D. G.-19 existimo E. æstimo F-20 omnibus D. abest ab H.-21 prius pauca K. pauca priusquam initium n. f. explananda sunt. A. 1 ortus fuit E.-2 abest et A. B. F. G. H. K.-3 atque pravo B.-4_intestina bella H. K.-5 civilis discordia B. E. N.-6 suam juventutem L.-7 algoris, vigilia A. C. D. E. F. G. H. K. L. algoris et vigilia B.--8 cuiquam credibile deleto est A. D. F. G. I. L. M. N. credibile est cuiquam H.-9 vanus I.—10 cu

NOTE

quæ vi et servitio corporis acquiruntur; tantumque sibi illa placuisse magis, testatur.

c Partibus] Gall. Parti, faction. d Nobili] Patricius fuit, ut liquet ex Cicerone, et aliis; ex Sergia familia oriundus, cujus ultimus fuit. Delph. et Var. Clas.

e Patiens] Nomen est: Eum significat qui potest inediam tolerare, quanquam reapse non patiatur. Patiens vero Participium, cum Accusativo, ille est qui revera patitur, quamvis ægre toleret.

Sallust.

D

rei libet simulator ac dissimulator," alieni appetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus:12 satis loquentiæ,13 sapientiæ parum.14 Vastus animus's immoderata, incredibilia, nimis alta1 semper17 cupiebat. Hunc post dominationem Lucii Syllæ lubido maxima invaserat1 reipublicæ capiundæ neque id quibus modis assequeretur, dum19 sibi regnum pararet,20 quicquam pensi habebat. Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris, et conscientia scelerum:22 quæ utraque his artibus23 auxerat, quas supra24 memoravi. Incitabant præterea's corrupti civitatis mores,26 quos pessima ac diversa inter se mala, luxuria27 atque avaritia vexabant. Res ipsa hortari videtur,28 quoniam de moribus civitatis tempus admonuit," supra repetere, ac paucis instituta majorum29 domi militiæque, quomodo3° Rempublicam habuerint, quantamque reli

" Hunc lubido maxima invaserat Reipublicæ invadendæ.

• Neque ullomodo curabat quibus modis illud assequeretur, modo sibi summum imperium pararet.

P Quandoquidem occasio nos admonuit de moribus civitatis. 1 Quomodo Rempublicam administraverint.

juslibet rei A. B. C. D. E. F. G. H. I. K. L. M.-11 dissimulator ac simulator G.-12 ardens in cupiditate A. B. in cupiditatibus ardens C. D. G. ardens cupiditatibus F.-13 satis eloquentiæ A. B. C. D. E. F. G. H. I. K. L. M.→ 14 parum sapientiæ B. F. K. parum sapientiæ fuit D. 8. parum fuit C. G.15 animo F. G.-16 et incredibilia et nimis alta F.-17 semper abest K.-18 invaserat maxima C, D. G. r. p. c. m. i. l. M.-19 magis dum B.-20 pararet regnum H. g. p. h. d. s. r. p. M.-21 Agitabatur magisque B.-22 confidentia scelerum H. quod præcedit et delet K.-23 quæ his artibus u. a. K. iis artibus N.-24 superius M.-25 Præterea c. m. civitatis incitabant C. D. G. incitabant eum, &c. B.-26 mores civitatis A. s.-E. incorrupti c. m. F. K. N.-27 at diversa mala inter se A. inter se ac diversa mala E. mala moribus luxuria, &c. I.— 28 videbatur F. videtur me hortari H. videtur hortari E.-29 majorum abest E. -30 quæ quomodo A.—31 habuerunt G. habuemur et q. relinquemur B.-32 ut