M. TULLII CICERONIS

PRO

REGE DEIOTARO

ORATIO.

Deiotarus, Gallogræciæ sive Galatia tetrarches, propter fidem erga Romanos a Cn. Pompeio Armeniæ minoris regno donatus et a senatu rex appellatus erat. Quum in bello civili Pompeium secutus esset, a Cæsare Armeniæ regno et parte reliquarum possessionum multatus est, partem et nomen regium retinuit. Sed quum inimicitias haberet cum filiæ marito, Saocondario, huiusque filio, Castore, hic eum Romæ apud Cæsarem dictatorem a. u. c. 709, a. Ch. n. 45, Q. Fabio Maximo, C. Trebonio Coss. suffectis, accusavit, quod ci apud se Pharnace debellato deversanti insidias fecisset, huiusque criminis testem dedit Phidippum, servum medicum regis, a legatis Deiotari, quibuscum Romam missus erat, præmiis abductum. Deiotarum Cicero, veterem amicum, intra privatos Cæsaris parietes defendit.

11 Quum in omnibus causis gravioribus, C. Cæsar, initio dicendi commoveri soleam vehementius, quam videtur vel usus vel ætas mea postulare, tum in hac causa ita me multa perturbant, ut, quantum mea fides studii mihi afferat ad salutem regis Deiotari defendendam, tantum facultatis timor detrahat. Primum dico pro capite fortunisque regis, quod ipsum, etsi non iniquum est, in tuo dumtaxat peri

ille in villa resideret, nec eo in loco subsedit, quo ille noctu venturus esset?

Video constare adhuc, iudices, omnia 1: Miloni etiam utile fuisse Clodium vivere, illi ad ea, quæ concupierat, optatissimum interitum Milonis; odium fuisse illius in hunc acerbissimum, nullum huius in illum; consuetudinem illius perpetuam in vi inferenda, huius tantum in repellenda; mortem 52 ab illo denuntiatam Miloni et prædictam palam, nihil umquam auditum ex Milone; profectionis huius. diem illi notum, reditus2 illius huic ignotum fuisse; huius iter necessarium, illius etiam potius alienum; hunc præ se tulisse, illo se die Roma exiturum, illum eo die se dissimulasse rediturum; hunc nullius rei mutasse consilium, illum causam mutandi consilii finxisse; huic, si insidiaretur, noctem prope urbem exspectandam, illi, etiamsi hunc non timeret, tamen accessum ad urbem nocturnum fuisse metuendum. Videamus nunc id, quod caput est, locus ad 53 20 insidias ille ipse, ubi congressi sunt, utri tandem fuerit aptior. Id vero, iudices, etiam dubitandum et diutius cogitandum est? Ante fundum Clodii, quo in fundo propter insanas illas substructiones facile hominum mille versabantur 3 valentium, edito adversarii atque excelso loco superiorem se fore putarat Milo et ob eam rem eum locum ad pugnam potissimum elegerat? 5 an in eo loco est potius exspectatus ab eo, qui ipsius loci spe facere impetum cogitarat? Res loquitur ipsa, iudices, 6 quæ semper valet plurimum. Si hæc non gesta audiretis, sed picta videretis, tamen appareret, uter 54 esset insidiator, uter nihil cogitaret mali, quum alter veheretur in rheda panulatus, una sederet Quid horum non impeditissimum? vestitus, an vehiculum, an comes? quid minus promptum ad pugnam, quum panula irretitus, rheda impeditus, uxore pæne constrictus esset? Videte nunc illum,

uxor.

21 55

1

primum egredientem e villa, subito; cur? vesperi; quid necesse est? tarde; qui convenit, præsertim id temporis? Devertit in villam Pompeii. Pompeium ut videret? sciebat, in Alsiensi esse; villam ut perspiceret? millies in ea fuerat; quid ergo erat? mora et tergiversatio; dum hic veniret, locum relinquere noluit.

Age, nunc iter expediti latronis cum Milonis impedimentis comparate. Semper ille antea cum uxore; tum sine ea; numquam nisi 2 in rheda; tum in equo; comites Græculi, quocunque ibat, etiam quum in castra Etrusca properabat; tum in comitatu nugarum 3 nihil. Milo, qui numquam, tum casu pueros symphoniacos uxoris ducebat et ancillarum greges. Ille, qui semper secum scorta, semper exoletos, semper lupas duceret, tum neminem, nisi ut virum a viro lectum esse diceres. Cur igitur victus est? Quia non semper viator a latrone, nonnumquam etiam latro a viatore occiditur; quia, quamquam paratus in imparatos Clodius, tamen 56 mulier inciderat in viros. Nec vero sic erat umquam non paratus Milo contra illum, ut non satis fere esset paratus. Semper ille, et quantum interesset P. Clodii, se perire, et quanto illi odio esset, et quantum ille auderet, cogitabat. Quamobrem vitam suam, quam maximis præmiis propositam et pæne addictam sciebat, numquam in periculum sine præsidio et sine custodia proiiciebat. Adde casus, adde incertos exitus pugnarum Martemque communem, qui sæpe spoliantem iam et exsultantem evertit et perculit ab abiecto; adde inscitiam pransi, poti, oscitantis ducis, qui quum a tergo hostem interclusum reliquisset, nihil de eius extremis comitibus cogitavit, in quos incensos ira vitamque domini desperantes quum incidisset, hæsit in iis poenis, quas ab eo servi fideles pro domini vita 57 expetiverunt. Cur igitur eos manumisit? Metuebat scilicet, ne indicarent, ne dolorem perferre non possent, ne tormentis cogerentur occisum esse a

hibentur armis, tui te, mihi crede, diutius non ferent. Quæ est autem vita, dies et noctes timere a suis? Nisi vero aut maioribus habes beneficiis obligatos, quam ille quosdam habuit ex iis, a quibus est interfectus, aut tu es ulla re cum eo comparandus. Fuit in illo ingenium, ratio, memoria, litteræ, cura, cogitatio, diligentia; res bello gesserat, quamvis rei publicæ calamitosas, attamen magnas; multos annos regnare meditatus, magno labore, multis periculis, quod cogitarat, effecerat; muneribus, monumentis, congiariis, epulis multitudinem imperitam delenierat; suos præmiis, adversarios clementiæ specie devinxerat. Quid multa? Attulerat iam liberæ civitati partim metu, partim patientia consuetudinem serviendi. Cum illo ego te dominandi 11746 cupiditate conferre possum, ceteris vero rebus nullo modo comparandus es. Sed ex plurimis malis, quæ ab illo rei publicæ sunt inusta, hoc tamen boni est, quod didicit iam populus Romanus, quantum cuique crederet, quibus se committeret, a quibus caveret. Hæc non cogitas? nec intelligis, satis esse viris fortibus didicisse, quam sit re pulchrum, beneficio gratum, fama gloriosum tyrannum occidere? An, quum illum homines non tulerint, ferent? Certatim posthac, mihi crede, ad hoc 118 opus curretur, neque occasionis tarditas exspectabitur.

te

1

Respice, quæso, aliquando rem publicam, M. Antoni; quibus ortus sis, non quibuscum vivas, considera; mecum, ut voles; redi cum re publica i in gratiam. Sed de te tu videris; ego de me ipso 2 profitebor. Defendi rem publicam adolescens, non deseram senex; contempsi Catilinæ gladios, non pertimescam tuos. Quin etiam corpus libenter obtulerim, si repræsentari morte mea libertas civitatis potest, ut aliquando dolor populi 119 Romani pariat, quod iamdiu parturit. Etenim si abhinc annos prope viginti hoc ipso in templo negavi posse mortem immaturam esse consulari, quanto

260 ORATIO PHILIPPICA SECUNDA.

verius nunc negabo seni? Mihi vero, patres conscripti, iam etiam optanda mors est, perfuncto rebus. iis, quas adeptus sum quasque gessi. Duo modo hæc opto: unum, ut moriens populum Romanum liberum relinquam; hoc mihi maius ab diis immortalibus dari nihil potest; alterum, ut ita cuique eveniat, ut de re publica quisque mereatur.