Immagini della pagina
PDF
ePub

giunto non esclude la totalità delle persone indicate, quali: C. 51, 12 << cuncti mortales >> ; G. 28, 1« omnes mortales »; 73, 6 « agrestes omnes »; C. 21, 4 « omnes bonos »; 33, 2 « omnibus bonis »; 52, 12; G. 85, 48; H. I, 48, 15 «< hostis omnium bonorum »; C. 12, 3 nostri maiore religiosissumi mortales »; G. 94, 2« singulos prae se inermos mittere »; G. 97, 5 « Romani veteres »; H. III, 48, 3 « soli innocentes » ed altri irregolari, in cui cioè l' aggettivo aggiunto accenna soltanto una parte di esse o denota il grado d' una loro qualità, nel qual caso l'uso normale esigerebbe « homines » così C. 19, 2 << boni conplures » (= optimates, of protol, oi Béλtiotoi): G. 8, 1 << fuere conplures novi, atque nobiles quibus... ». C. 51, 15 « plerique mortales >>. H. I, 55, 9 « multi probi »; C. 2, 8 << multi mortales » (C. 31, 7; 47, 1; 54, 6): C. 10, 5 « multos mortales >> (C, 52, 7; G. 20, 3; 28, 7; 42, 4; 62, 1: H. II, 23 « multos bonos »; G. 65, 5« a multis mortalibus ». C. 40, 6« multos cuiusque generis innoxios »; 52, 7 « multos advorsos habeo ». — H. I, 12 « pauci potentes »; C, 20, 7« paucorum potentium ». C. 27, 2« per paucos factiosos »; G. 31, 19 « ad paucos potentis ». C. 52, 12 << paucis sceleratis »; G. 31, 9 « paucis nobilibus »; G. 107, 1 « paucis strenuis >>.

[ocr errors]
[ocr errors]

[ocr errors]

Di aggettivi sostantivati con un complemento sono questi gli es, Sallustiani; G. 13, 1 « bello meliores »; H. II, 91 << ipsae belli promptissumos delegebant »; G. 55, 8 « postremos in agmine temptare »; 80, 3 « regis Bocchi proxumos »; 97, 2« proxumos eius »; 94, 2« timidos insolentia itineris » H. III, 107 « animi incertis succurritur »; G. 52, 36 « de manufestis rerum capitalium ».

Noteremo infine i casi in cui l'aggettivo sostantivato à senso indeterminato (V. Riemann, op. cit. p. 81), cioè significa un certo numero di persone d'una classe o specie : C. 52, 15 « quasi vero mali atque scelesti tantummodo in urbe et non per totam Italiam sint » 60, 4 « Catilina... integros pro sauciis arcessere »; G. 10, 3 « neu malis alienos adiungere »; 31, 27 « ne ignoscundo malis bonos perditum eatis » 65, 5« plebs... novos extollebat »; 85, 3 « ea agere inter invidos..., factiosos >>. G. 21, 2 « multitudo togatorum ». C. 39, 4 « quin defessis et exsanguibus qui plus posset imperium... extorqueret»; G. 53, 8 « in victoria vel ignavis gloriari licet »; H. III, 48, 7 « raris enim animus est ad ea, quae placent, defendunda ». G. 58, 3 « pauci cum pluribus frustrati ». C. 51, 27 « illud exemplum ab dignis et idoneis... »; C. 51, 27 « ubi imperium ad i

gnaros (eius) (1) aut minus bonos pervenit »; 49, 2 « ne pauciores cum pluribus aut rudes cum belli melioribus manum consererent ».

Fra gli aggettivi divenuti veri sostantivi è degno di nota « mortales » sinonimo di << homines », del quale già abbiamo parlato (V. p. 43). Qui osserveremo ancora che Sallustio dice sempre « multi mortales », mentre usa indifferentemente « omnes mortales » e« omnes homines ». 3) Agg. masch. e femmin. singolari. Essi sono relativamente in minor numero. Cicerone specialmente à rare volte il nominativo; alquanto più frequenti i casi obliqui, specialmente il genitivo.

Anno valore collettivo e fanno le veci di un plurale i seguenti: C. 11, 2 gloriam, honorem, imperium bonus et ignavos aeque sibi exoptant »; G. 31, 28 « bonus tantummodos egnior fit, ubi neglegas, at malus improbior »; H. I, 90 « inter arma civilia aequi bonique famas petit »; G. 42, 3 « bono (= pei buoni cittadini) vinci satius est quam malo more iniuriam vincere »; 83, 1 « incipere (bellum) cuivis etiam ignavo licere » C. 54, 6 « non divitiis cum divite, neque factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia, certabat ».

Ànno senso indeterminato in C. 15, 2 <«< cuius praeter formam nihil umquam bonus laudavit » : G. 10, 5 « quem alienum fidum invenies?»; 92, 2« Numidae magis quam mortalem (Marium) timere »; G. 41, 8« uti quisque potentiori confinis erat »; C. 2, 6 « imperium semper ad optumum quemque a minus bono transfertur ».

Nell'uso dei pronomi indefiniti coll' aggettivo singolare, oltre i modi regolari, « nemo sapiens » C. 11, 3; « nemo bonus » C. 33, 4 ed H. II, 47, 11; « novos nemo » G. 63, 7; « neque amicus quisquam » C. 58, 10; « neque mortali cuiquam » G. 72, 2; « neque quisquam parens... optavit » G. 85, 49; « neque consulis, neque cuiusquam boni famam laedere »; Sallustio à G. 14. 10 « quippe quis hostis nullus erat » e 85, 39 « neque histrionem ullum habeo », dove l'uso costante richiederebbe piuttosto « nemo » e« quisquam ».

7) Participio presente maschile plurale. G. 100, 3 « consul... laudare et increpare merentis »; 12, 12 « omnes in gentem nomenque imperantium concessere »; C. 60, 4 « Catilina... laborantibus succurrere »; G. 93, 2 « (castellum) avorsum proeliantibus erat »; 93, 4 << Numidae intenti proeliantibus aderant »; 113, 5 « tumulum facil

(1) P à l'« eius » cancellato; P' à « ad ignaros eius »; Và « cives » al di sopra; B à « ad ignaros cives ». Forse «< eius >> è una glossa. Wirz e Schmalz l'anno però accettato.

lumum visu insidiantibus »; H. İV, 69, 4 « quod florentibus optabile est »; G. 93, 7 « Marius... cognitum ex praesentibus misit »; H. III, 96, A « cum volentibus, numero quattuor milium iuxta illos castra ponit »; C. 11, 8 « secundae res sapientium animos fatigant »: H. I, 77, 1 « ea sapientibus facienda sunt ».

Con senso indeterminato G. 85, 3 « et ea agere inter... occursantis » 102, 7 « parentis (= sudditi) abunde habemus » (1); ib. § 6 tutiusque rati volentibus quam coactis imperitare ».

Di singolare non c'è esempio.

-

) Partic. passato masch. e femmin. plurale. G. 94, 5 « fugere... postremo cuncti, armati inermesque »; 38, 5 « territos confirmare »; 94, 6« super occisorum corpora vadere »; C. 51, 40 « quibus legibus exsilium damnatis permissum est »: 36, 2 « rerum capitalium condemnatis »; 51, 39 « de condemnatis summum subplicium sumebant »; 52, 36 « de confessis... subplicium sumundum »: 60, 4 « Catilina cum expeditis in prima acie vorsari, ». G. 42, 4 « victos acerbius ulcisci volunt » ; C. 11, 7 « nihil reliqui victis fecere »; 12. 4 « neque victis quicquam... eripiebant »; 52, 4 « nihil fit reliqui victis ». — G. 48, 6 proscriptos, accersi »; C. 51, 33 « in proscriptorum numero »; H. I, 49 « venditis proscriptorum bonis »; 55, 18 « possessiones ex bonis proscriptorum»: H. III, 85 « senator ex proscriptis ».

w

Notiamo qui separati i casi di participio sostantivato accompagnato da un aggettivo o da un complemento: C. 52, 17 « de omnibus coniuratis decernere »; G. 10, 3 « neu malis alienos adiungere quam sanguine coniunctos retinere »; 54, 1 « meritos in proeliis... donat »; H. IV, 69, 1 « quin... procul iuxta sitos... trahant, exscindant ».

Negli esempi seguenti à senso indeterminato: H. III, 100 « locum nullum, nisi quo armati constitissent, ipsis tutum fore »; G. 110, 7 << finis meos advorsum armatos armis tutatus sum »; C. 6, 6 « delecti... reipublicae consultabant »; G. 51, 5 « ipse cum delectis temptare omnia »; G. 102, 6 « coactis imperitare »; C. 51, 9 « quae victis acciderent... enumeravere »; C. 18, 8 « quia nondum frequentes armati convenerant »; 59, 3 « ab eis centuriones, omnes lectos et e

(1) Alcuni notano qui anche G. 3, 2 « Vi... regere patriam aut parentis... importunum est », così modificato e tradotto da Eussner « Vi.. regere patriam (i suoi concittadini) ut parentis (come sudditi)». Ma ogni modificazione è inutile quando si osservi che « patria parentesque » è frase consacrata, i cui due termini non vanno tradotti troppo alla lettera, e si confronti Plat. Crit. 51, C. « βιάζεσθαι ς' οὐχ ὅσιον οὔτε μητέρα οὔτε πατέρα, πολὺ δὲ τούτων ἔτι йττоν thν паrpida », che certo Sallustio à imitato.

vocatos (= tutti uomini scelti e richiamati in servizio) in primam aciem subducit ».

[ocr errors]

e) Participio passato masch. e femmin. singolare. C. 36, 5 << namque duobus senati decretis ex tanta multitudine neque praemio inductus coniurationem patefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omnium discesserat » quest' è l'unico esempio in Sallustio, uno dei pochi in latino, dove si trovi il partic. pass. masch. sostantivato; di più à senso indeterminato, ed à con sè un complemento. L'arditezza e l'insolenza di quest' uso fece sì che si riferì il participio « inductus » a << quisquam » sottinteso dall' altro periodo seguente: ma pare a me più ovvia e facile la spiegazione cui mi sono attenuto, e così la pensa anche l'autorevolissimo Riemann.

5) Di participio futuro maschile sostantivato, uso non classico che si fa più ardito e frequente nell'età imperiale, Sallustio non à che un esempio con un complemento avverbiale: H. I, 55, 6 « subplicia in post futuros composuit » (εἰς τοὺς ἔπειτα γενησομένους).

7) Aggettivi e participi neutri sostantivati plurali. - Si noti in primo luogo C. 10, 2« eis otium, divitiae, optanda alias oneri miseriaeque fuere » dov'è « optanda » « cose desiderabili »: abbiamo cioè il gerundivo aggettivo sostantivato in apposizione. Tuttavia potrebbe anche semplicemente essere l'applicazione della legge di accordo con due sostantivi di genere diverso che permette qui così il femminile come il neutro.

Alcuni di questi neutri plurali designano località: C. 592 « planities erat inter sinistros montis et ab dextera rupe aspera » (= « loca propter rupem aspera » : << rupe » è complemento strumentale; cfr. Sen. Suas. 2, 1 << aspera scopulis »): G. 32, 3 « ex pacatis (= regioni pacifiche, paese amico) praedas agebant »; 60, 6« milites prope summa ceperant »; 78, 2 « quorum proxuma terrae praealta sunt »; 89, 5 oppido propinqua ».

Degli altri aggettivi e participî neutri plurali sostantivati citeremo solo i meno frequenti, alcuni anzi esclusivamente sallustiani: C. 5, 5 << vastus animus immoderata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat »; 12, 2« sua parvi pendere, aliena cupere » così H. I, 77, 14 « qui placere ait sua cuique reddi et aliena tenet »; e G. 1, 5 « aliena » (= åλλótpia); 12, 2 « divina atque humana promiscua » così H. I, 55, 11 « quaeve humana superant aut divina inpolluta sunt? »; III, 60 « principes intellegendi divina (divini?) fuerunt »; IV, 69, 17 « quibus non humana ulla neque divina obstant » ; C. 13, 3 « viri muliebria pati »; 20, 12 « nova diruunt, alia aedificant »; 37, 3 << vetera odere, nova exoptant »; G. 102, 14 « vetera omittere » : C. 27, 3 « mulța de ignavia eorum questus »; 45, 4 « Volturcius mulţa

Pomptinum obtestatus»; (« multa » non vale « multum » o « valde »: ma è aggett. sostantivato plurale a indicare i vari oggetti e le cagioni dei lamenti, delle preghiere); C. 51, 15 « postrema (= le ultime circostanze dei fatti) meminere »; G. 62, 8 « ex mala conscientia digna timere»; H. I, 77, 20 « decernite digna nomine (vostro) »; G. 63, 1 << magna atque mirabilia portendi haruspex dixerat »; 64, 2 << ne tam prava inciperet »; 85, 27 « vera necesse est bene praedicent, falsa (= calunnie) vita moresque mei superant »; H. I, 77, 20 « libertas et vera magis placent »; III, 48, 13 « si vera et honesta flagitium superaverit »; IV, 57 « insolens vera accipiundi »; 69, 3 « si vera existumare voles » : G. 89, 2« mediocria (= cose di niun conto, insignificanti) gerebat»; ib. § 3 « maiora et magis aspera aggredi »; 93, 3 cupido difficilia faciundi »; 96, 2 << ioca atque seria cum humillumis agere »; 102, 10 « multa atque oportuna habes »; 107, 2 << quoniam hostilia faceret »; H. II, 15 <<< ad hoc rumoribus advorsa in pravitatem, secunda in casum, declinando »; II, 47, 13 << tolerate advorsa » ib. § 8 « indigna vobis nobisque et republica incipitis »; § 6 « utilia parare ».

-

Anche il participio neutro plurale sostantivato è frequente in Sallustio nel nominativo e nell' accusativo. Così troviamo il participio presente in H. I, 12 « quia praesentia defendebat, pro bono ducebatur »; H. IV, 42 << volentia plebi facturus habebatur ». È frequentissimo poi il participio passato del quale basterà citare alcuni casi speciali: G. 11, 1« regem ficta locutum intellegebat »; G. 31, 17 « maius dedecus est parta amittere, quam omnino non paravisse »; 62, 3 « imperata facturum » (formula sacra della « deditio »); H. I, 55, 25 « pax et composita» (= calma, tranquillità di uno stato; opposto è « turbamenta »); ed altri più comuni (1). Pel participio futuro v. G. 1, 5 <<< nihil profutura... petunt ».

D

(4) Certi partic. passati neutri sono diventati veri sostantivi, e possono ricevere un aggettivo qualificativo. Sallustio usa così «< facta » : C. 59, 6 «< ipsos factaque corum fortia »; G. 53, 8 « sua quisque fortia facta»; 85, 4 « maiorum fortia facta» e 85, 21. G. 63, 7 « novos nemo... tam egregiis factis erat »; H. I, 55, 12 « pro multis et egregiis factis»; G. 85, 31 « turpia facta ». Quando il partic. sostantivato si accompagna ad un aggettivo pronominale od a un genitivo soggettivo, l'aggettivo qualificativo può ancora venire aggiunto, come negli es. citati C. 59, 6; G. 53, 8; 85, 4; 85, 21. Sovente però lo si sostituisce con un avverbio, sì che allora il partic. neutro fa contemporaneamente da sostantivo determinato da un genitivo o da un aggettivo, e da forma verbale qualificata da un avverbio. Così in G. 74, 5« perque sua antea fideliter acta ». D'altronde l'uso dell'avverbio è quasi sempre possibile; così C. 4, 6« mature facto opus est ».

« IndietroContinua »