Immagini della pagina
PDF
ePub

<< Jugurtha... ratus..., simul et... accensus »; 25, 5; 84, 5; 92, 2; 97, 1.

2) Con << alii, ceteri, reliqui, omnes, multi » Sallustio usa l'asindeto (costruzione normale) in C. 15, 1; 21, 2; 25, 2; 47, 1; 51, 40; G. 60, 6; 84, 4; 85, 29: (in questi es.i c'è sempre « alia », tranne C. 47, 1 « multos »). I casi in cui c'è la congiunzione sono di due specie: 1o) precedono due o più sostantivi ed allora Sallustio usa quasi sempre que, C. 10, 4 « fidem, probitatem ceterasque artis bonas »; 13, 3; 39, 2 (« aliaque »); 52, 36; G. 1, 3; 3, 2; 19, 1; 66, 1:— C. 32, 2« Cethego atque Lentulo ceterisque »; 48, 4; 57, 1; G. 48, 3: si trova et in cinque es. G. 85, 41 (« et alia »); 103, 7; 14, 23 (« et omnis »); 43, 3 (« et cetera »); 76, 6 (« aurum atque argentum et alia »): atque in G. 4, 8« praetura et consulatus atque alia »: 2o) precede non più di un sostantivo ed allora tutte tre sono in uso, ma atque mai se segue una proposizione relativa, nè mai il que dove sia aggiunto talis, eiusmodi: que, C. 43, 3; 52, 17; 51, 40; G. 13, 7; 27, 5; 36, 1; 72, 1; 97, 1; 101, 4; 105, 3; H. II, 70, 2: atque, C. 36, 1; 37, 8; 58, 6; G. 6, 1; 20, 3; 32, 1; 62, 2; 64, 3; 32; G. 2, 2 con et): et, C. 30, 7; 51, 7 (cfr. 52, 17 que); G. 32, 1; 40, 2; 44, 5; 54, 2; 75, 3; C. 51, 32; G. 2, 2; G. 47, 2; 54, 6; (cfr. G. 27, 5; 36, 1 que); 62, 4; 67, 1; 100, 5; H. I, 11; 77, 22; I, 47; 55, 5; 77, 20; II, 70, 2; 86; III, 35; 98, 13; IV, 72.

81, 2; 85, 36; (cfr. G. 40, 2; 44, 5; C. 51,

[ocr errors]

H) Que. Il que unito ad una preposizione (a meno che questa non sia ripetuta) è rarissimo avanti Livio; in Cesare pare ve ne siano 3 es.1, qualcuno in Plauto ed in Cicerone (V. Draeger 314, 1). In Sallustio: C. 6, 1 « Troiani cumque eis aborigines »; 30, 3 « circumque »; 48, 5 « deque ea re »; G. 19, 3 « interque eas »; 58, 5 « per amicitiam perque rem publicam obsecrant » ; 71, 5 « per amicitiam perque sua antea fideliter acta ».

v) Que = sed, ma al contrario, ma piuttosto (denota una opposizione, ed è inoltre il complemento di ciò che precede): C. 48, 4 « ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex coniuratione deprehensi terrerent, eoque magis (= non solum sed etiam) properaret ad urbem accedere »; G. 1, 2, neque maius aliud neque praestabilius (naturâ generis humani) invenias, magisque naturae industriam hominum quam vim aut tempus deesse ». Cfr. Tito Livio 27, 42, 5 « inde pavor incussus et fuga passim fieri coepta est. Minorque caedes fuit, quia propinquitas castrorum breviorem fugam perculsis fecit ».

· 5) Nei verbi il que unisce sempre due 3. persone sgl. indicativo attivo: C. 8, 1: G. 4, 9; 54, 6; C. 47, 1 « omnia... aperit, docetque

se... nihil amplius scire »; G. 90, 2 « ire iubet, dicitque se... venturum »; 106, 1 « appellat, dicitque se... missum » e 2« accurrit di citque sibi... cognitum »; atque è usato solo in G. 54, 1 « univorsos in contione laudat atque agit gratias » (per non separare agit da gratias) e G. 2, 3 « agit atque habet cuncta neque ipse habetur »; ac solo in C. 71, 4 « sumit ac perlegit ». Presso Cesare si trova sempre atque (ac), et: que solo quando il 2o verbo à congiunta a sè una prop. dipendente (come in S. C. 47, 1; G. 90, 2; 106, 1 e 2.

[ocr errors]

o) Atque Gli altri scrittori sono molto più parchi nell'adoperare atque; Sallustio lo predilige e l'usa spesso indifferentemente nel senso di et, ac. Atque intensiva, rinforzativa = anzi, perfino: aggiunge un nuovo concetto più energico: C. 52, 35 « alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes »; G. 98, 2 « cum tamen barbari nihil remittere atque, uti reges praeceperant, noctem pro se rati, acrius instare ».

.

π) Atque non solum sed etiam (gradazione e spesso sinonimia): C. 10, 2 « dubias atque asperas res »; 33, 1 « violentia atque crudelitate »; G. 49, 2 << monet atque obtestatur » (62, 1); C. 2, 2 <<< urbis atque nationes subigere »; G. 1, 3 « dux atque imperator vitae... animus »; C. 51, 14 « superbia atque (= etiamque) crudelitas appellatur » ; C. 11, 2 dolis atque fallaciis »; 25, 3 « decus atque pudicitia »; 33, 4 « bella atque certamina »; H. I. 77, 2 « bellum atque arma »; C. 37, 3 « turba atque seditionibus »; 39, 4 « clades atque calamitas »; 48, 1 « gaudium atque laetitiam »; G. 4, 6 « famam atque gloriam »; C. 20, 7 « ius atque dicionem »; C. 52, 3 e 59, 5 formula «aris atque focis », dove gli altri scrittori usano promiscuamente le varie congiunzioni, Sallustio usa solo atque perchè sono in collocazione della formula a, b, c atque d. « Luxuria atque avaritia» sempre: C. 5, 8; 12, 2; 52, 7 e 22; H. I, 16.

P) Atque unisce concetti opposti: G. 8, 1 « novi atque nobiles »; 31, 12 e 80, 5« honesta atque inhonesta »; C. 20, 7 « nobiles atque ignobiles»; 37, 7« privatis atque publicis largitionibus »; G. 92, 2 << omnes socii atque hostes »; 96, 2 « joca atque seria »; ma G. 87, 3« novi veteresque » H. II, 47, 1 « malae secundaeque res ».

) Atque unisce due concetti il primo dei quali contiene la causa o l'effetto del secondo: C. 3, 2 « virtute atque gloria » ; 3, 5 « fama atque invidia »; 25, 4 « luxuria atque inopia »; 36, 4 « otium atque divitiae »; G. 41, 1 « otio atque abundantia » ; 41, 7 « militia atque inopia »; 51, 9 « cruore atque luctu »; G. 5, 2 « bellum atque vastitas Italiae ».

T) « Arma atque tela » = totam armaturam, (= armi difensive

ed offensive) invece di arma telaque, sempre: C. 51, 38; G. 105, 2; C. 42, 2. Cfr. G. 94, 1 « arma ornatumque ».

v) Atque à spesso in Sallustio il valore di una particella avversativa e significato di restrizione (attamen, eppure): C. 51, 35 << atque ego... »; G. 4, 3; 14, 3; 31, 21; 85, 12; H. II, 47, 9; IV, 69, 11.

II. Negativa. a) Neque con significato esplicativo, = neque enim, nam non, poichè non, infatti non: C. 51, 11 « non ita est, neque cuiquam mortalium iniuriae suae parvae videntur » (= nemo enim iniurias sibi illatas aequo animo accipit »); G. 85, 38 « virtutem non reliquere, neque poterant »; 112, 3 « tum fore ut iussu senatus aut populi romani foedus fieret, neque hominem nobilem... relictum iri »; H. I, 55, 24 « neque aliter rem publicam et belli finem ait « (= negat enim aliter esse). Così spesso in S. anche et: (v. pag. 215, 8).

B) Neque per et non, non vero: C. 24, 3 « ubi aetas tantummodo quaestui neque luxuriae modum fecerat »; dove la negazione. riferendosi a una sola parola, si dovrebbe esprimere col non. È un'attrazione della negazione da parte del que e le due particelle si sono riunite e fuse in neque: cfr. T. Liv. 2, 33, 13 « consules ipsos tergiversari, nec dubie ( et non d.) ludibrio esse miserias suas »; Colum. 5, 7, 1 < id desiderat arborem humilem nec frondosam et non f.) ». Qui la congiunzione et ch'è in neque à valore avversativo: sed non.

Y) Neque avversativo, = at non, neque tamen: G. 20, 6 « neque eo magis cupido Jugurthae minuebatur » (= at eo magis cupido... non minuebatur, crescebat): cfr. G. 31, 27; 57, 3; 105, 2; H. I, 62. Cfr. G. 98, 4« neque minus hostibus conturbatis » (= e d'altronde non minore essendo il disordine fra i nemici; essendo anche, e non meno, in disordine i nemici).

8) Rarissima la congiunzione que etiam: G. 1, 5« multaque etiam periculosa petunt »; (cfr. Svet. Vesp. 14).

[ocr errors]

ε) Nusquam etiam ne... quidem, H. I, 77, 6. Cfr. Ces. b. g. 5, 52, 1« neque etiam »; b. c. 1, 5, 1; « etiam... nihil » 1, 85, 9; << tum quoque non » b. c. 3, 37, 2.

5) Simul. Sallustio se ne vale ordinariamente come di particella copulativa, ad introdurre un'idea che à ancora una certa importanza, ma minore della precedente. Cosi C. 20, 3; 16, 4; 17, 7; 19, 2; 36, 5; G. 20, 1; 102, 5.

I. Positiva

et, da un lato

et (= et que

[ocr errors]

a) Il

dal

b) Coordinazione copulativa polimembre. polisindeto per mezzo di l'altro) è frequente nella Giugurtina: il que è sempre unito ad un pronome personale o dimostrativo o ad un avverbio di luogo: G. 26, 1 << uti seque et oppidum... tradat » (cfr. 55, 1; 91, 2). G. 104,

1

<«< illosque et Sullam » (cfr. G. << ibique et in omni Africa ». linguaggio famigliare. Presso i Comici gli esempi sono abbondanti : così Pl. Amph. prol. 5« peregrique et domi »: Ter. Ad. << praeter aequomque et bonum »; Eun. 876 « accipioque et volo »; Phorm. 1051 << faciamque et dicam »; ecc. Cfr. Asin. Poll., de B. Afr. 72, 4 (Wölffl.) « quo... speciemque et virtutem bestiae cognosceret » ; ibid. 93, 3 « seque et sua omnia et oppidum... tradit ». Esempî numerosi ne offre la prosa postclassica: Tacito (An. I, 14 « seque et domum et pacem » (ed altri 7 es.'); Agr. 18; H. 4, 2; 2, 42: il que è quasi sempre unito a se, sibi, ipse), Livio (sempre coi sostantivi eccetto 25, 14, 5« seque et cohortem »), Velleio, Curzio: manca in Cicerone, Cesare, Svetonio, Nepote, Floro e Giustino.

76, 6« que et et »): G. 89, 7 È un costrutto appartenente al

B) Quando ci sono più di due termini in coordinazione, la congiunzione et va ripetuta innanzi a ciascuno di essi (polisindeto, H. I, 11), o taciuta in tutti, o si aggiunge all'ultimo termine il -que, lasciando gli altri senza congiunzione. Le eccezioni a questa legge sono rare; in Sallustio la legge mi pare violata in G. 14, 11 << intoleranda audacia, scelere atque superbia »; 85, 45« avaritiam, inperitiam atque superbiam »; H. I, 45, 25«...probate, adnuite... accipite... et tradite » (1).

Spesso Sallustio coordina anche qui con -que-et: G. 71, 3 « fidus acceptusque et... particeps »; G. 21, 3; 34, 2; 62, 1; 78, 3; 80, 1; 81, 2; 94, 3; H. II, 47, 3 e 8; II, 98, 1; III, 96, D; ecc. G. 62, 8 con atque-et (et-atque): G. 76, 6 « aurum atque argentum..: et alia quae prima ducuntur » G. 4, 8; 41, 1; 85, 10; H, I, 55, 3; 77, 19; III, 96, D; ecc. G. 53, 5 « itinere atque opere castrorum et proelio fessi lassique »; con que-que (più raramente): G. 66, 3 « centuriones tribunosque militares — ipsumque praefectum oppidi.... invitant ». Con-et-que: C. 48, 4 « Lentulus et Cethegus aliique... »; G. 5, ; ecc. H. III, 51 « Aenum et Maroneam viamque militarem »; G. 43, 4 « socii nomenque latinum et reges »; 84, 2 « a populis et regibus sociisque »; H. I, 63 « lenones et vinarii laniique [et] quorum praeterea volgus in dies usum habet » (2).

1

«me extorrem

ammettere es

(1) Le eccezioni molte volte sono apparenti: così G. 14, 11 patria domo, inopem et coopertum miseriis fecit », dove si può servi soli due termini principali, 1°) extorrem p. a.; 2°) inopem et coopertum m.; 41, 9 1o) invadere; 2°) polluere et vastare; 85, 41 1°) sudorem, pulverem, 2o) et alia talia; 95, 3 1°) facundus; 2o) callidus et... facilis; 58, 3 << caedere, fundere atque fugare ».

(2) In molti di questi es.1 i termini principali si possono ridurre a due. Così G. 71, ; 62, 8; 53, 5; 43, 4; 84, 2; ecc. (V. nota precedente).

Y) Quando i membri di una enumerazione sono quattro, Sallustio suole opporli due a due, in asindeto i due primi, legati con et o atque i due ultimi C. 6, 1 « agreste, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum »; 20, 7 « ceteri omnes strenui, boni, nobiles atque ignobiles (1); 51, 1 « ab odio, amicitia ira atque misericordia » ; 51, 9 armis, cadaveribus, cruore et luctu »; 52, 3 « patriae, parentibus, aris atque focis »; 52, 13 « loca tetra, inculta, foeda atque formidulosa »; 61, 9: G. 12, 2; 14, 7; 34, 1 e specialmente 51, 1 « arma tela, equi viri hostes atque cives permixti ». In C. 58, 8 ci sono prima tre membri in asindeto poi due con atque : « divitias, decus, gloriam, praeterea libertatem atque patriam ». Una volta que et fra gli ultimi due membri H. I, 55. 4 << quid a Pyrrho, Hannibale, Philippoque et Antiocho ». Altri aggruppamenti: C. 67, 2 « iuxta boni malique strenui et inbelles inulti obtruncari » ; G. 7, 4; 9, 4 (2).

II. Negativa) Neque-neque. Spesso Sallustio aggiunge senza copula alcuna una proposizione bimembre con neque... neque: C, 2, 3 << aequabilius atque constantius sese res humanae haberent, neque aliud alio ferri neque mutari ac misceri omnia cerneres »; 11, 9 « semper infinita insatiabilis est, neque copia neque inopia minuitur »; 58, 1 << conpertum habeo... verba virtutem non addere, neque ex ignavo strenuum, neque fortem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri »; 58, 10; G. 61, 1; 85, 23. Gli è come se prima del neque vi fosse un id est. È costruzione rara prima di Livio.

Neque... et (= et non... et). Sallustio collega così sovente una proposizione affermativa ad una negativa. C. 32, 1; G. 1, 5; 20, 5; 31, 16; 49, 5; 69, 1; 71, 5; 74, 1; 84, 3; 85, 6; 86, 3; 95, 2; 107, 4; H. III, 48, 19; 96, A; IV, 69, 2.

Neque in un enunciato ottativo imperativo dove la regola vuole neve (talvolta non): G. 85, 47 « quam ob rem vos quibus militaris aetas est, adnitimini mecum et capessite rem publicam, neque quemquam ex calamitate aliorum aut imperatorum superbia metus ceperit ».

(4) Pe P'. Pare che, dato l'amore di Sallustio per le antitesi simmetriche, sia caduto un aggettivo di significato opposto a boni, strenui (ignavi p. es.), di cui strenui o boni come glossa marginale l' uno dell' altro, avrebbe preso il posto. Ad ogni modo anche così com'è si spiega benissimo: strenui boni è apposizione concessiva a ceteri omnes << etsi sumus strenui et boni »; nobiles atque ignobiles è apposizione solita a due agg. precedenti << quelli che son nobili come quei che no sono >>.

=

=

(2) Anche qui molte volte si tratta di sola apparenza: così G. 87, 2 « libertatem. patriam parentesque et alia omnia » in realtà sono tre membri; come in H. I, 11 « at discordia et avaritia atque ambitio et cetera... mala ».

« IndietroContinua »