Lex horrendi carminis erat. Duumviri perduellionem judicent. Si à Duumviris provocârit, provocatione certato; si vincent, caput obnubito (2) infelici arbori reste suspendito: verberato vel intra pomarium, vel extra pomærium. Hâc lege Duumviri creati, qui se absolvere non rebantur eâ lege (3) ne innoxium quidem posse, cum condemnassent: tum alter ex his, P. Horatii, tibi perduellionem judico, inquit; I, lictor, colliga manus.

III. Accesserat lictor, injiciebatque laqueum. Tum Horatius auctore Tullo, (4) clemente legis interprete, provoco, inquit: ita de provocatione certatum ad populum est. Moti homines sunt in eo judicio, maximè P. Horatio patre proclamante, se filiam jure cæsam judicare; ni ita esset, (5) patrio jure in filium animadversurum fuisse: orabat deinde, ne se, quem paulò ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent.

facinus quodvis capitali poenâ dignum perduellionis lege comprehensum fuisse. Alioquin Horatius eâ lege reus agi non potuisset. Qui Horatio perduellionem judicent, id est qui sententiam ferant in Horatium tamquam perduellionis manifestum.

2 (Infelici arbori) Vel stipiti, ex quo sontes suspenduntur; quo ligno nulJum infelicius vel ligno ex eâ arbore, quæ sit in infelicium numero. Aliæ enim felices, aliæ infelices arbores apud antiquos habebantur.

3(Ne innoxium quidem) Duumviri se eâ lege non rebantur absolvere Horatium posse, ne si innoxius

IV. Inter hæc senex juvenem amplexus, spolia Curiatiorum fixa eo loco, qui nunc (6) Pila Horatia appellatur, ostentans, hunccine aiebant quem modò decoratum ovantemque victoriâ incedentem vidistis, Quirites, eum sub furca vinctum (7) inter verbera et cruciatus videre potestis? Quod vix Albanorum oculi tam deforme spectaculum ferre possent. I, lictor, colliga manus, quæ paulò ante armata imperium populo Romano pepererunt; i, caput obnube liberatoris urbis hujus, arbori infelici suspende; verbera vel intra pomarium, modò inter illa pila, et spolia hostium; vel extra pomarium, modò inter sepulchra Curiatiorum. Quò enim ducere hunc juvenem potestis, ubi non sua decora eum à tanta fæditate supplicii vindicent?

Absoi , vitur

V. Non tulit populus nec patris lacrymas nec ipsius (8) parem in omni periculo ani- P. R. mum absolveruntque admiratione magis virtutis, quàm jure causæ. Itaque ut cædes manifesta, aliquo tamen piaculo lueretur, imperatum patri, filium expiaret (9) pecuniâ publicâ. Is quibusdam piacularibus sacrificiis factis, quæ deinde genti Horatiæ tradita sunt, transmisso per viam tigillo, capite adoperto velut sub jugum misit juvenem. Id hodie (10) quoque publicè semper refectum manet : sororium tigillum vocant. Horatiæ sepulchrum quo loco corruerat icta, constructum est saxo quadrato.

6(Pila Horatia) Columna, quæ in monumentum tergemina Horatii victoriæ erecta Livii adhuc ævo stabat.

7(Inter) E pilis, nimirùm in terram defixis videntur suspensa fuisse spolia Curiatiorum, donec erigeretur pila, seu columella Horatia,

2

8( Parem in omni periculo animum) Eamdem animi firmitudinem in omni judicio, quæ in pugnâ fuerat.

9 ( Pecunia publica ) Pecuniâ publicè præbitâ in piacularia sacra.

io ( Publicè semper refectum } Publice sumptu

C. 87.

NARRATIO V.

Perfidia Mettii Fuffetii, et sumptum de illa supplicium.

Cum Albani perinviti Romanis parerent, Mettius C. 665. Fuffetius eorum dux, Fidenatibus et Veientibus ad bellum concitatis, promittit se ad eos cum excrcitu suo, in ipso prælii discrimine transiturum. Pugná igitur commissá sensim recedit ac Romanorum latera digressu suo nudat. Quod ubi primùm Tullus sensit, clará voce suis inclamat, suo jussu circumduci Albanum exercitum, ut Fidenatum terga invadat. Victoria Romanorum fuit. Mettius, qui proditionem dissimularet, Tullum adit, eique devictos hostes gratulatur. At postero die, vocatis ad concionem Romanis Albanisque, Tullus proditionem aperit, et proditorem religatum inter duos currus pernicibus equis distrahit. Albam diruit, cùm priùs ipsum populum Romam transtulisset.

Mettii

NEC diù pax Albana mansit; invidia vulgi,

quòd tribus militibus fortuna publica commissa fuerit, vanum ingenium dictatoris corrupit : et, quoniam recta consilia haud bene evenerant, pravis reconciliare popularium animos cœpit. Igitur, ut priùs in bello pacem, sic in pace bellum quærens, quia suæ civitati animorum plus quàm virium cernebat esse, ad bellum palàm, atque ex edicto gerendum alios concitat populos; suis per speciem societatis proditionem reservat. Fidenates colonia RoVeientibus sociis consilii assumptis, pacto transitionis Albanorum, ad bellum atque arma incitantur.

II. Cùm Fidenæ apertè descissent, Tullus erfidia. Mettio, exercituque ejus ab Alba accito, con

tra hostes ducit; ubi Anienem transiit, ad confluentes collocat castra. Inter eum locum, et Fidenas, Veientium exercitus Tyberim transierat. Hi et in acie propè flumen tenuêre dextrum cornu in sinistro Fidenates propiùs montes consistunt. Tullus adversùs Veientem hostem dirigit suos, Albanos contra legionem Fidenatium collocat. Albano non plus animi erat, quàm fidei: nec manere ergo, nec transire apertè ausus, sensim ad montes succedit. Inde ubi satis subisse sese ratus est, (1) erigit totam aciem : fluctuansque animo, ut tereret tempus, ordines explicat. Consilium erat, quâ fortuna rem daret, eâ inclinare vires. Miraculo primò esse Romanis, qui proximi steterant, ut nudari latera sua sociorum digressu senserunt.

III. Inde eques citato equo nunciat regi abire Albanos. Tullus in re trepidâ duodecim vovit (2) Salios, fanaque Pallori, ac Pavori : equitem clarâ increpans voce, ut hostes exaudirent, redire in prælium jubet: Nihil trepidatione opus esse suo jussu circumduci Albanum exercitum, ut Fidenatium nuda terga invadant. Idem imperat, ut hastas equites erigere jubeat. Id factum, magnæ parti peditum Romanorum conspectum abeuntis Albani exercitûs intersepsit.

IV. Qui viderant, id quod ab rege auditum erat rati, eò acriùs pugnant. Terror ad hostes transit et audiverant clarâ voce dictum, et

1 (Erigit) Stare jubet. Ubi enim agmen sistitur, miles et corpus et hastam erigit. Sic apud nos dicimus faire alte, olim faire haut, quomodò vertit hoc loco Vigenerius.

2(Salios) Qui cognominati sunt Agonales, sive Collini, quod eorum

sacrarium esset in Collino tumulo, qui vel idem fuit cum Quirinali, antiquitùs, Agonali monte, vel ejusdem pars. Salii autem à Numâ instituti Palatini dicebantur, quòd eorum sacra in Palatino monte essent. Utrorumque pares ritus erant ac cæremoniæ,

sumptum

magna pars Fidenatium, (3) ut qui coloni additi Romanis essent, latinė sciebant. Itaque ne subito ex collibus decursu Albanorum intercluderentur ab oppido, terga vertunt. Ins+ tat Tullus, fusoque Fidenatium cornu, in Veientem alieno pavore perculsum ferocior redit. Nec illi tulêre impetum sed ab effusa fugâ flumen objectum à tergo arcebat. Quo postquam fuga inclinavit, alii arma fœdè jactantes in aquam cæci ruebant; alii, dum cunctantur in ripis, inter fugæ pugnæque consi+ lium oppressi; non alia ante Romana pugna atrocior fuit.

SuppliV. Tum Albanus exercitus spectator cercium de taminis, deductus in campos. Mettius Tullo Mettio devictos hostes gratulatur: contrà Tullus Mettium benignè alloquitur; (4) quòd bene vertat, castra Albanos Romanis castris jungere jubet ; sacrificium lustrale in diem posterum parat, Ubi illuxit, paratis omnibus, ut assolet, vo, cari ad concionem utrumque exercitum jubet; præcones ab extremo orsi, primos excivêre Albanos; hi novitate etiam rei moti, ut regem Romanum concionantem audirent proximi constitêre; ex composito armata circumdatur Romana legio; Centurionibus datum negotium erat, ut sine morâ imperia exsequerentur.

VI. Tum ita Tullus infit. Romani, si unquam ante aliàs ullo in bello fuit, quòd primùm diis immortalibus gratias ageretis, deinde vestræ ipsorum virtuti; hesternum id prælium fuit. Dimicatum est enim non magis cum hostibus, quàm quæ dimicatio major, ac periculosior Latinè plerique sciebant.

3(Ut qui coloni) Cùm Fidenatium civitas ex Colonis Romanis, et ex veterum Fidenatium reliquiis constaret. Fidenates, Hetrusci ab admistis sibi Colonis Romanis edocti,

4 (Quod benè vertat ). Solemnis benè precandi formula usitata in incipiendis omnibus quæ sunt paulò gravioris momenti.