ōtium ingrātō labōrī praetulerat. Eōs atque aliōs omnīs malum publicum alebat; quo minus mirandum est hominēs egentīs, malīs mōribus, māxumā spē, reī pūblicae iūxtā ac sibi consuluisse. Praeterea quōrum victōriā Sullae parentes prōscripti, bona erepta, ius libertatis imminutum 5 erat, haud sānē aliō animō belli eventum exspectabant. Ad hoc quicumque aliārum atque senātūs partium erant, conturbārī rem publicam quam minus valēre ipsī mālēbant. Id adeō malum multōs post annōs in cīvitātem revorterat.

10

38. Nam postquam, Cn. Pompēiō et M. Crassō cōnsulibus, tribūnīcia potestas restituta est, homines adulēscentēs summam potestātem nactī, quibus aetās animusque ferōx erat, coepēre senātum criminandō plebem exagitare, dein largiundō atque pollicitando magis incendere: ita 15 ipsī clārī potentesque fieri. Contrā eōs summā ope nītēbātur pleraque nōbilitās, senātūs speciē, prō suā māgni

gunt, qui partim inertia, partim male gerendō negōtiō, partim etiam sumptibus in vetere aere alienō vacillant; qui vadimōniis, iūdiciis, prōscriptiōne bonōrum defatigāti, permulti et ex urbe et ex agrīs sē in illa castra cōnferre dicuntur. Hōsce ego non tam militēs ācrēs quam infitiātōrēs lentōs esse arbitror. — II. x.

5

29, 4-10. Quintum genus est parricīdārum, sīcāriōrum, dēnique omnium facinorōsōrum. Quōs ego a Catilīnā nōn revocō; nam neque ab eō divelli possunt, et pereant sānē in latrōciniō, quoniam sunt ita multi, ut eōs carcer capere non possit. Postrēmum autem genus est nōn sōlum numerō, vērum etiam 10 genere ipsō atque vita, quod proprium Catilinae est, dē ēius dīlēctū, immō vērō dē complexu ēius ac sinū; quōs pexō capillō, nitidōs, aut imberbēs aut bene barbātōs vidētis, manicātīs et tālāribus tunicīs, vēlīs amictōs, nōn togīs; quōrum omnis industria vītae et vigilandī labor in antelūcānīs cēnīs exprōmitur. — 15 II. X.

tüdine. Namque, ut paucīs vērum absolvam, post illa tempora quicumque rem publicam agitāvēre, honestis nōminibus, aliī sīcutī populī iūra dēfenderent, pars, quō senātūs auctōritās māxuma foret, bonum publicum simu5 lantēs, prō sua quisque potentia certabant. Neque illis modestia neque modus contentionis erat; utrīque victōriam crudeliter exercebant.

39. Sed postquam Cn. Pompeius ad bellum maritumum atque Mithridaticum missus est, plebis opēs imminutae, 10 paucōrum potentia crevit. Iī magistrātūs, provinciās aliaque omnia tenere; ipsi innoxii, flōrentēs, sine metū aetātem agere, cēterōs, qui plēbem in magistrātū placidius tractarent, iudiciīs terrēre. Sed ubi primum dubiis rēbus novandī spēs oblāta est, vetus certamen animōs 15 eōrum arrexit. Quod si prīmō proeliō Catilina superior aut aequa manu discessisset, profecto magna clādēs atque calamitās rem publicam oppressisset; neque illīs, qui victōriam adepti forent, diutius ea ūtī licuisset, quin dēfessis et exsanguibus, qui plūs posset, imperium atque libertatem 20 extorqueret.

Fuere tamen extra coniurationem complūrēs, qui ad Catilīnam initiō profecti sunt. In iis erat Fulvius, senātōris filius, quem retractum ex itinere parēns necārī iussit. Iisdem temporibus Romae Lentulus, sīcuti Catilīna prae25 ceperat, quoscumque mōribus aut fortūnā novīs rēbus idōneōs crēdēbat, aut per sẽ aut per alios sollicitabat, neque sōlum cīvīs, sed cuiusque modi genus hominum, quod modo bellō usui foret.

40. Igitur P. Umbrēnō cuidam negōtium dat, uti lēgā30 tōs Allobrogum requirat, eosque, si possit, impellat ad societatem belli, existumāns publicē privātimque aere alienō oppressōs, praeterea quod nātūrā gēns Gallica

bellicōsa esset, facile eōs ad tāle cōnsilium addūcī posse. Umbrēnus, quod in Gallia negōtiātus erat, plērīsque prin cipibus civitātium nōtus erat atque eōs nōverat. Itaque sine mora, ubi prīmum lēgātōs in forō conspexit, percontātus pauca de statū cīvitātis et quasi dolēns ēius cāsum, 5 requirere coepit quem exitum tantis malis spērārent. Postquam illōs videt queri de avaritia magistratuum, accūsāre senātum quod in eō auxilī nihil esset, miseriis suis remedium mortem exspectare, "at ego" inquit "vōbīs, si modo viri esse voltis, rationem ostendam, qua 10 tanta ista mala effugiatis." Haec ubi dīxit, Allobrogēs in māxumam spem adducti Umbrēnum ōrāre, ut suī miserērētur; nihil tam asperum neque tam difficile esse, quod non cupidissumē factūrī essent, dum ea rēs cīvitātem aere alienō līberāret. Ille eōs in domum D. Brūtī 15 perducit, quod forō propinqua erat neque aliena cōnsilī propter Semproniam; nam tum Brutus ab Roma aberat. Praeterea Gabīnium arcessit, quo maior auctōritās sermōnī inesset. Eō praesente, coniūrātiōnem aperit, nōminat socios, praeterea multōs cuiusque generis innoxios, 20 quō lēgātīs animus amplior esset. Deinde eōs pollicitōs operam suam domum dīmittit.

41. Sed Allobrogēs diu in incerto habuere, quidnam consili caperent: in altera parte erat aes alienum, studium bellī, māgna mercēs in spē victōriae, at in alterā māiōrēs 25 opēs, tūta cōnsilia, prō incertā spē certa praemia. Haec illis volventibus tandem vicit fortuna rei publicae. Itaque

31, 22-27. Quid vērō? ut homines Galli ex civitate male pācātā, quae gēns ūna restat, quae bellum populō Rōmānō facere et posse et nōn nōlle videātur, spem imperi ac rērum māximārum ultrō sibi ā patriciis hominibus oblātam neglegerent vestramque salutem suis opibus anteponerent, id non divinitus 5

Q. Fabio Sangae, cuius patrocinio civitas plūrumum ūtēbātur, rem omnem, uti cōgnōverant, aperiunt. Cicerō, per Sangam consiliō cōgnitō, lēgātīs praecēpit, ut studium coniurationis vehementer simulent, ceteros adeant, bene 5 polliceantur, denique operam utī eōs quam māxumē manufestōs habeant.

42. Iisdem fere temporibus in Gallia citeriore atque. ulteriōre, item in agrō Pīcēnō, Bruttiō, Āpūliā mōtus erat. Namque illi, quōs ante Catilina dīmīserat, incōnsultē ac 10 veluti per dementiam cuncta simul agebant; nocturnis cōnsiliīs, armōrum atque tēlōrum portātiōnibus, festīnandō, agitandō omnia, plūs timōris quam periculi effēcerant. Ex eo numero complūris Q. Metellus Celer praetor ex senātūs consulto, causa cognita, in vincula 15 coniecerat, item in citeriōre Gallia C. Murēna, qui ei provinciae lēgātus praeerat.

43. At Rōmae Lentulus cum cēteris, qui principes coniurationis erant, parātīs ut vidēbātur māgnīs cōpiīs, constituerant, uti, cum Catilina ex agrō Faesulānō cum 20 exercitu vēnisset, L. Bestia, tribūnus plebis, contiōne habita, quererētur de actiōnibus Ciceronis bellique gravissumī invidiam optumō consuli imponeret; eō signō proxumā nocte cētera multitūdō coniūrātiōnis suum quisque negotium exsequeretur. Sed ea divisa hōc modō 25 dicebantur: Statilius et Gabīnius uti cum magnā manū duodecim simul oportuna loca urbis incenderent, quō tumultu facilior aditus ad consulem ceterosque, quibus Insidiae parabantur, fieret; Cethegus Ciceronis ianuam. obsideret eumque vi aggrederetur, alius autem alium,

esse factum putatis, praesertim qui nōs nōn pūgnandō, sed tacendō superare potuerint? — III. 1x.

sed filii familiarum, quōrum ex nōbilitāte māxuma pars erat, parentis interficerent; simul, caede et incendiō perculsis omnibus, ad Catilinam erumperent. Inter haec parāta atque decrēta Cethegus semper querēbātur dē īgnavia sociōrum: illōs dubitando et dies prōlātandō 5 māgnās oportūnitātēs corrumpere; facto, non consultō in tālī periculo opus esse, seque, si pauci adiuvārent, languentibus aliis, impetum in curiam facturum. Nātūrā ferōx, vehemens, manu promptus erat; maxumum bonum in celeritate putābat.

10

44. Sed Allobrogēs ex praeceptō Ciceronis per Gabinium cēterōs conveniunt; ab Lentulo, Cethegō, Statiliō, item Cassiō postulant iūs iūrandum, quod sīgnātum ad cīvīs perferant; aliter haud facile eōs ad tantum negōtium impelli posse. Cēterī nihil suspicantes dant, Cas- 15 sius sēmet eō brevi ventūrum pollicētur ac paulō ante lēgātōs ex urbe proficiscitur. Lentulus cum iis T. Volturcium quendam Crotoniensem mittit, ut Allobrogēs, prius quam domum pergerent, cùm Catilīnā, dată atque accepta fide, societatem confirmarent. Ipse Volturcioō 20

33, 3-10. Quem quidem ego cum ex urbe pellēbam, hōc prōvidēbam animō, Quirītēs, remōtō Catilīnā, nōn mihi esse P. Lentuli somnum, nec L. Cassi adipēs, nec C. Cethēgi furiōsam temeritatem pertimēscendam. — III. vII.

33, 11-20. Itaque, ut comperī lēgātōs Allobrogum, belli 5 Transalpini et tumultus Gallicī excitandi causā, ā P. Lentulō esse sollicitātōs, eōsque in Galliam ad suōs civis eōdemque itinere cum litteris mandatisque ad Catilinam esse missōs, comitemque eis adiunctum esse T. Volturcium, atque huic ad Catilinam esse datās litteras, facultatem mihi oblātam putāvī, 10 ut, quod erat difficillimum, quodque ego semper optābam ab dis immortalibus, ut tōta rēs nōn sōlum ā mē, sed etiam ā senātū et ā vōbīs manifestō deprehenderētur. — III. 11.