35. "L. Catilina Q. Catulō. Egregia tua fidēs rẽ cōgnita, grāta mihi māguīs in meīs periculis, fīdūciam commendatiōnī meae tribuit. Quam ob rem dēfēnsiōnem in novō cōnsiliō nōn statui parāre, satisfactiōnem ex nūllā 5 conscientia de culpa proponere decrēvi, quam, mē dius Fidius, vēram licet cōgnōscās. Iniuriis contumeliisque concitātus, quod fructū labōris industriaeque meae privātus statum dignitātis non obtinebam, publicam miserōrum causam prō mea cōnsuētūdine suscēpī, nōn qui 10 aes aliēnum meīs nōminibus ex possessiōnibus solvere non possem, nam et aliēnīs nominibus liberālitās Orestillae suis filiaeque copiis persolveret, sed quod nōn dīgnōs hominēs honōre honestātōs vidēbam mēque falsă suspiciōne aliēnātum esse sentiebam. Hōc nōmine 15 satis honestās prō meō cāsū spēs reliquae dīgnitātis cōnservandae sum secutus. Plūra cum scribere vellem, nuntiātum est vim mihi parārī. Nunc Orestillam commendō tuaeque fidei tradō; eam ab iniuria defendās, per liberōs tuōs rogātus. Havētō."

lium ēiectus à consule vi et minis esse dicetur; et erunt, qui illum, si hōc fecerit, non improbum, sed miserum, mē nōn diligentissimum consulem, sed crūdēlissimum tyrannum exīstimārī velint. II. VI-VII.

5 26, 1-19. Est mihi tanti, Quirītēs, hūius invidiae falsae atque iniquae tempestatem subire, dum modo a vōbis hūius horribilis belli ac nefarii periculum dēpellātur. Dīcātur sānē ēiectus esse ā mē, dum modo eat in exsilium. Sed, mihi crēdite, nōn est itūrus. Numquam ego ab dīs immortālibus optābō 10 Quiritēs, invidiae meae levandae causa, ut L. Catilinam ducere exercitum hostium atque in armīs volitāre audiātis; sed trīduō tamen audiētis; multoque magis illud timeō, nē mihi sit invidiōsum aliquando, quod illum ēmīserim potius quam quod ēiēcerim. II. vii.

36. Sed ipse paucos dies commoratus apud C. Flāminium in agrō Arrētīnō, dum vīcīnitātem antea sollicitātam armīs exōrnat, cum fascibus atque aliīs imperī īnsīgnibus in castra ad Manlium contendit. Haec ubi Romae comperta sunt, senātus Catilīnam et Manlium hostīs iudicat, 5 cēterae multitudinī diem statuit, ante quam sine fraude liceret ab armis discedere, praeter rerum capitalium condemnātīs; praeterea decernit, uti consulēs dilectum habeant, Antonius cum exercitu Catilīnam persequī mātūret, Cicero urbi praesidio sit.

Ea tempestate mihi imperium populi Romānī multō māxumē miserabile visum est. Cui cum ad occasum ab ortu sōlis omnia domita armīs pārērent, domī ōtium atque dīvitiae, quae prīma mortālēs putant, affluerent, fuēre tamen cīvēs, qui sèque remque publicam obstinātīs 15 animis perditum irent. Namque duobus senātī dēcrētīs ex tantā multitudine neque praemio inductus coniūrātiōnem patefecerat neque ex castrīs Catilinae quisquam omnium discesserat: tanta vis morbi ac velutī tābēs plerosque civium animos invaserat.

10

20

37. Neque solum illīs aliēna mēns erat, qui conscii coniurationis fuerant, sed omnīnō cūncta plēbēs novārum rērum studiō Catilinae incepta probabat. Id adeō mōre suo vidēbātur facere. Nam semper in civitate, quibus opēs nullae sunt, bonis invident, malōs extollunt, vetera 25 ōdēre, nova exoptant, odio suārum rērum mūtārī omnia

27, 11-16. Nulla est enim

quam pertimēscāmus; nūllus rex, qui bellum populō Rōmānō facere possit. Omnia sunt externa ūnius virtute terra marique pācāta; domesticum bellum manet, intus insidiae sunt, intus inclusum periculum est, intus est hostis. Cum lūxuriā nōbīs, cum amentia, cum scelere cer- 5 tandum est. - II. v.

student, turbā atque sēditiōnibus sine cūrā aluntur, quoniam egestas facile habetur sine damnō. Sed urbāna plēbēs, ea vērō praeceps erat dē multis causīs. Primum omnium, qui ubique probro atque petulantia māxumē 5 praestabant, item alii per dēdecora patrimoniīs āmissīs, postrēmō omnēs, quōs flagitium aut facinus domō expulerat, ii Rōmam sīcut in sentīnam cōnfluxerant. Deinde multi memores Sullanae victoriae, quod ex gregāriīs mīlitibus aliōs senātōrēs vidēbant, alios ita dīvitēs, ut rēgiō 10 victū atque cultu aetatem agerent, sibi quisque, sĩ in armis foret, ex victōriā tālia spērābat. Praeterea iuventūs, quae in agris manuum mercede inopiam tolerāverat, prīvātīs atque publicīs largītiōnibus excīta urbānum

20

28, 3-7. Ūnum genus est eōrum, qui magnō in aere aliēnō māiōrēs etiam possessiōnēs habent, quārum amōre adducti dissolvi nūllō modō possunt. — II. viii.

28, 3-7. Alterum genus est eōrum, qui quamquam premun5 tur aere alienō, dominātiōnem tamen exspectant, rerum potīrī volunt, honōrēs, quōs quiētā rē pūblicā dēspērant, perturbātā sē consequi posse arbitrantur. — II. IX.

28, 7-11. Tertium genus est aetate iam adfectum, sed tamen exercitātiōne rōbustum; quō ex genere iste est Mānlius, cui 10 nunc Catilina succēdit. Ili sunt hominēs ex eīs colōniīs, quās Sulla constituit; quas ego ūniversās civium esse optimōrum et fortissimōrum virōrum sentiō, sed tamen ei sunt colōni, qui sẽ in inspērātīs ac repentinis pecuniis sumptuōsius insolentiusque iactarunt. Hi dum aedificant tamquam beātī, dum praediis 15 lēctīs, familiīs māgnīs, conviviis apparātīs dēlectantur, in tantum aes alienum inciderunt, ut, si salvi esse velint, Sulla sit eis ab inferis excitandus; qui etiam nōn nūllōs agrestēs, hominēs tenues atque egentēs, in eandem illam spem rapīnārum veterum impulērunt. - II. IX.

28, 11-29, 4. Quartum genus est sānē varium et mixtum et turbulentum; qui iam pridem premuntur, qui numquam emer

ōtium ingrātō labōrī praetulerat. Eōs atque aliōs omnis malum publicum alebat; quo minus mirandum est hominēs egentis, malīs mōribus, māxumā spē, rei publicae iuxtā ac sibi consuluisse. Praeterea quorum victōriā Sullae parentes prōscripti, bona ērepta, ius libertatis imminutum 5 erat, haud sānē aliō animō belli eventum exspectabant. Ad hoc quicumque aliarum atque senātūs partium erant, conturbārī rem publicam quam minus valēre ipsī mālēbant. Id adeō malum multos post annōs in cīvitātem revorterat.

10

38. Nam postquam, Cn. Pompēiō et M. Crassō cōnsulibus, tribūnīcia potestas restituta est, homines adulēscentēs summam potestatem nacti, quibus aetās animusque ferōx erat, coepēre senātum criminando plebem exagitare, dein largiundo atque pollicitando magis incendere: ita 15 ipsī clārī potentesque fieri. Contrā eōs summā ope nītēbātur pleraque nōbilitas, senātūs specie, pro suā māgni

gunt, qui partim inertia, partim male gerendō negōtiō, partim etiam sumptibus in vetere aere alienō vacillant; qui vadimōniis, iūdiciis, prōscriptiōne bonōrum dēfatīgātī, permulti et ex urbe et ex agrīs sē in illa castra cōnferre dicuntur. Hōsce ego nōn tam militēs ācrēs quam infitiātōrēs lentōs esse arbitror. — II. x.

29, 4–10. Quintum genus est parricīdārum, sīcāriōrum, dēnique omnium facinorōsōrum. Quōs ego a Catilīnā nōn revocō; nam neque ab eō divelli possunt, et pereant sānē in latrōciniō, quoniam sunt ita multī, ut eōs carcer capere non possit. Postrēmum autem genus est nōn sōlum numerō, vērum etiam 10 genere ipsō atque vītā, quod proprium Catilinae est, dē ēius dilectū, immō vērō dē complexu ēius ac sinū; quōs pexō capillō, nitidōs, aut imberbēs aut bene barbātōs vidētis, manicātis et tālāribus tunicīs, vēlīs amictōs, nōn togīs; quōrum omnis industria vitae et vigilandī labor in antelūcānīs cēnīs exprōmitur. — 15 II. x.

5

tüdine. Namque, ut paucīs vērum absolvam, post illa tempora quicumque rem publicam agitāvēre, honestis nōminibus, aliī sīcutī populī iūra defenderent, pars, quō senātūs auctōritās māxuma foret, bonum publicum simu5 lantēs, prō sua quisque potentia certabant. Neque illīs modestia neque modus contentionis erat; utrīque victōriam crūdēliter exercebant.

39. Sed postquam Cn. Pompeius ad bellum maritumum atque Mithridaticum missus est, plēbis opēs imminūtae, 10 paucorum potentia crevit. I magistrātūs, provinciās aliaque omnia tenere; ipsi innoxii, flōrentēs, sine metū aetatem agere, cēterōs, qui plēbem in magistrātū placidius tractarent, iudiciīs terrēre. Sed ubi prīmum dubiīs rēbus novandī spēs oblāta est, vetus certamen animōs 15 eōrum arrēxit. Quod si prīmō proeliō Catilīna superior aut aequa manu discessisset, profecto magna clādēs atque calamitās rem publicam oppressisset; neque illīs, qui victōriam adepti forent, diutius ea ūtī licuisset, quin dēfessis et exsanguibus, qui plus posset, imperium atque libertatem 20 extorqueret.

Fuere tamen extra coniūrātiōnem complūrēs, qui ad Catilīnam initio profecti sunt. In iis erat Fulvius, senātōris filius, quem retractum ex itinere parēns necārī iussit. Iisdem temporibus Romae Lentulus, sicuti Catilina prae25 ceperat, quoscumque mōribus aut fortūnā novīs rēbus idōneōs crēdēbat, aut per se aut per alios sollicitabat, neque sōlum civis, sed cuiusque modi genus hominum, quod modo bellō usui foret.

40. Igitur P. Umbrēnō cuidam negōtium dat, utī lēgā30 tōs Allobrogum requirat, eōsque, sĩ possit, impellat ad societatem belli, existumāns publicē privātimque aere alienō oppressös, praeterea quod natūrā gēns Gallica