portas hostis esset, ut tot uno tempore motibus animi turbati trepidarent magis quam consulerent: nam neque hostem acriorem bellicosioremque secum congressum, nec rem Romanam tam desidem umquam fuisse atque inbellem. Sardos Corsosque et Histros atque Illyrios 5 lacessisse magis quam exercuisse Romana arma, et cum Gallis tumultuatum verius quam belligeratum: Poenum hostem veteranum, trium et viginti annorum militia duafissima inter Hispanas gentes semper victorem, duci acerrimo adsuetum, recentem ab excidio opulentissimae o urbis Hiberum transire; trahere secum tot excitos Hispanorum populos; conciturum avidas semper armorum Gallicas gentes : cum orbe terrarum bellum gerendum in Italia ac pro moenibus Romanis esse.

Preparations at Rome for war.

XVII. Nominatae iam antea consulibus provinciae 15 erant, tum sortiri iussi. Cornelio Hispania, Sempronio

Africa cum Sicilia evenit. Sex in eum annum decretae legiones et socium quantum ipsis videretur et classis quanta parari posset. Quattuor et viginti peditum Romanorum milia scripta et mille octingenti equites, so- 20 ciorum quadraginta milia peditum, quattuor milia et quadringenti equites; naves ducentae viginti quinqueremes, celoces viginti deducti. Latum inde ad populum, vellent iuberent populo Carthaginiensi bellum indici; eiusque belli causa supplicatio per urbem habita atque 25 adorati di, ut bene ac feliciter eveniret quod bellum populus Romanus iussisset. Inter consules ita copiae divisae Sempronio datae legiones duae ea quaterna milia erant peditum et treceni equites et sociorum sedecim milia peditum, equites mille octingenti, naves 30 longae centum sexaginta, celoces duodecim. Cum his terrestribus maritimisque copiis Ti. Sempronius missus in Siciliam, ita in Africam transmissurus, si ad arcendum

--

1

Italia Poenum consul alter satis esset. Cornelio minus copiarum datum, quia L. Manlius praetor et ipse cum haud invalido praesidio in Galliam mittebatur; navium maxime Cornelio numerus deminutus. Sexaginta quin5 queremes datae neque enim mari venturum aut ea parte belli dimicaturum hostem credebant et duae Romanae legiones cum suo iusto equitatu et quattuordecim milibus sociorum peditum, equitibus mille sescentis. Duas legiones Romanas et decem milia sociorum 10 peditum, mille equites socios, sescentos Romanos Gallia provincia eodem versa in Punicum bellum habuit.

A Roman embassy declares war at Carthage.

66

XVIII. His ita conparatis, ut omnia iusta ante bellum fierent, legatos maiores natu, Q. Fabium M. Livium L. Aemilium C. Licinium Q. Baebium, in Africam mit15 tunt ad percunctandos Carthaginienses, publicone consilio Hannibal Saguntum oppugnasset, et, si, id quod facturi videbantur, faterentur ac defenderent publico consilio factum, ut indicerent populo Carthaginiensi bellum. Romani postquam Carthaginem venerunt, cum senatus 20 datus esset et Q. Fabius nihil ultra quam unum, quod mandatum erat, percunctatus esset, tum ex Carthaginiensibus unus: Praeceps vestra, Romani, et prior legatio fuit, cum Hannibalem tamquam suo consilio Saguntum oppugnantem deposcebatis: ceterum haec legatio verbis 25 adhuc lenior est, re asperior. Tunc enim Hannibal et insimulabatur et deposcebatur; nunc ab nobis et confessio culpae exprimitur, et ut a confessis res extemplo repetuntur. Ego autem non, privato publicone consilio Saguntum oppugnatum sit, quaerendum censeam, sed 30 utrum iure an iniuria: nostra enim haec quaestio atque animadversio in civem nostrum est, quid nostro aut suo fecerit arbitrio; vobiscum una disceptatio est, licueritne per foedus fieri. Itaque quoniam discerni placet, quid

publico consilio, quid sua sponte imperatores faciant,
nobis vobiscum foedus est a C. Lutatio consule ictum,
in quo cum caveretur utrorumque sociis, nihil de Sa-
guntinis necdum enim erant socii vestri cautum est.
At enim eo foedere, quod cum Hasdrubale ictum est, 5
Saguntini excipiuntur. Adversus quod ego nihil dicturus
sum, nisi quod a vobis didici: vos enim quod C. Lu-
tatius consul primo nobiscum foedus icit, quia neque ex
auctoritate patrum nec populi iussu ictum erat, negastis
vos eo teneri: itaque aliud de integro foedus publico 10
consilio ictum est. Si vos non tenent foedera vestra
nisi ex auctoritate aut iussu vestro icta, ne nos quidem
Hasdrubalis foedus, quod nobis insciis icit, obligare po-
tuit. Proinde omittite Sagunti atque Hiberi mentionem
facere, et, quod diu parturit animus vester, aliquando 15
pariat." Tum Romanus, sinu ex toga facto, "Hic"
inquit vobis bellum et pacem portamus, utrum placet,
sumite." Sub hanc vocem haud minus ferociter, daret,
utrum vellet, subclamatum est. Et cum is iterum sinu
effuso bellum dare dixisset, accipere se omnes respon- 20
derunt et, quibus acciperent animis, iisdem se gesturos.

66

Futility of disputing about treaties. The Romans fail to gain allies in Spain.

XIX. Haec derecta percunctatio ac denuntiatio belli magis ex dignitate populi Romani visa est quam de foederum iure verbis disceptare, cum ante, tum maxime Sagunto excisa. Nam si verborum disceptationis res 25 esset, quid foedus Hasdrubalis cum Lutati priore foedere, quod mutatum est, conparandum erat, cum in Lutati foedere diserte additum esset, ita id ratum fore, si populus censuisset, in Hasdrubalis foedere nec exceptum tale quicquam fuerit, et tot annorum silentio ita 30 vivo eo conprobatum sit foedus, ut ne mortuo quidem auctore quicquam mutaretur? Quamquam, etsi priore

2.5

1

td

foedere staretur, satis cautum erat Saguntinis, sociis utrorumque exceptis. Nam neque additum erat "Iis, qui tunc essent" nec "ne qui postea adsumerentur;" et cum adsumere novos liceret socios, quis aecum censeret 5 aut ob nulla quemquam merita in amicitiam recipi aut receptos in fidem non defendi? Tantum ne Carthaginiensium socii aut sollicitarentur ad defectionem aut sua sponte desciscentes reciperentur.

Legati Romani ab Carthagine, sicut iis Romae impeIo ratum erat, in Hispaniam, ut adirent civitates et in societatem perlicerent aut averterent a Poenis, traiecerunt. Ad Bargusios primum venerunt, a quibus benigne excepti, quia taedebat imperii Punici, multos trans Hiberum populos ad cupidinem novae fortunae erexerunt. 15 Ad Volcianos inde est ventum, quorum celebre per Hispaniam responsum ceteros populos ab societate Romana avertit. Ita enim maximus natu ex iis in concilio respondit: "Quae verecundia est, Romani, postulare vos, uti vestram Carthaginiensium amicitiae praepona20 mus, cum qui id fecerunt crudelius, quam Poenus hostis perdidit, vos socii prodideritis? Ibi quaeratis socios, censeo, ubi Saguntina clades ignota est: Hispanis populis sicut lugubre, ita insigne documentum Sagunti ruinae erunt, ne quis fidei Romanae aut societati con25 fidat." Inde extemplo abire finibus Volcianorum iussi ab nullo deinde concilio Hispaniae benigniora verba tulere. Ita nequiquam peragrata Hispania in Galliam

transeunt.

,,,,ག

Similar failure in Gaul.

The envoys return home by way of Massilia.

XX. Ibi is nova terribilisque species visa est, quod 30 armati ita mos gentis erat in concilium venerunt. Cum verbis extollentes gloriam virtutemque populi Romani ac magnitudinem imperii petissent, ne Poeno

bellum Italiae inferenti per agros urbesque suas transitum darent, tantus cum fremitu risus dicitur ortus, ut vix a magistratibus maioribusque natu iuventus sedaretur: adeo stolida inpudensque postulatio visa est censere, ne in Italiam transmittant Galli bellum, ipsos id 5 avertere in se agrosque suos pro alienis populandos obicere. Sedato tandem fremitu responsum legatis est neque Romanorum in se meritum esse neque Carthaginiensium iniuriam, ob quae aut pro Romanis aut adversus Poenos sumant arma. Contra ea audire sese gentis 10 suae homines agro finibusque Italiae pelli a populo Romano stipendiumque pendere et cetera indigna pati. Eadem ferme in ceteris Galliae conciliis dicta auditaque : nec hospitale quicquam pacatumve satis prius auditum, quam Massiliam venere. Ibi omnia ab sociis 15 inquisita cum cura ac fide cognita: praeoccupatos iam ante ab Hannibale Gallorum animos esse; sed ne illi quidem ipsi satis mitem gentem fore adeo ferocia atque indomita ingenia esse, ni subinde auro, cuius avidissima gens est, principum animi concilientur. Ita 20 peragratis Hispaniae Galliaeque populis legati Romam redeunt haud ita multo post quam consules in provincias profecti erant. Civitatem omnem expectatione belli erectam invenerunt, satis constante fama iam Hiberum Poenos transisse.

Hannibal gives his army a furlough.

Final preparations for the invasion of Italy in the spring of 218 B. C.

25

XXI. Hannibal Sagunto capto Carthaginem Novam in hiberna concesserat, ibique auditis, quae Romae quaeque Carthagine acta decretaque forent, seque non ducem solum sed etiam causam esse belli, partitis divenditisque reliquiis praedae nihil ultra differendum ratus, Hispani 30 generis milites convocat. "Credo ego vos" inquit "socii, et ipsos cernere pacatis omnibus Hispaniae populis