Sinite hoc loco, Quirites, (ficut poëtæ folent, qui res Romanas fcribunt) præterire me noftram calamitatem: quæ tanta fuit, ut eam ad aures L. Luculli non ex prælio nuntius, fed ex fermone rumor afferret. Hic in ipfo illo malo, graviffimáque belli offenfione, L. Lucullus, qui tamen aliqua ex parte iis incommodis mederi fortaffe potuiffet, veftro juffu coactus, quòd imperii diuturnitati modum ftatuendum veteri exemplo putaviftis, partem militum, qui jam ftipendiis confectis erant, dimifit, partem Glabrioni tradidit. Multa prætereo confultò: sed câ vos conjecturâ perfpicitis, quantum illud bellum futurum putetis, quod conjungant reges potentiffimi, renovent agitatæ nationes, fufcipiant integræ gentes, novus imperator vefter accipiat, IO 34 vetere pulfo exercitu. 33 Satis mihi multa verba feciffe videor, quare hoc bellum effet, genere ipfo neceffarium, magnitudine periculofum. Restat, ut de imperatore ad id bellum deligendo, ac tantis rebus præficiendo, dicendum effe videatur. Utinam, Quirites, virorum fortium atque innocentium copiam tantam haberetis, ut hæc vobis deliberatio difficilis effet, quemnam potiffimum tantis rebus, ac tanto bello præficiendum putaretis! Nunc verò cùm fit unus Cn. Pompeius, qui non modò eorum hominum, qui nunc funt, gloriam, fed etiam antiquitatis memoriam virtute fuperarit; quæ res eft, quæ cujufquam animum in hac caufa dubium facere poffit ? Ego enim fic exiftimo, in fummo imperatore quatuor has res ineffe opor 33. Stipendiis confectis ] Cùm annos jam, fe Plutarchus auctor est. decem militaffent. MANUTIUS. 34. Integra ] Neque laceffitæ bello, neque tentatæ. IDEM. 35. Ad parris exercitum ] Cn. Pompeii Strabonis, Catonis in Confulatu college. Is bello Italico Proconful, cùm fatis feliciter Rempublicam geffiffet, anno infequenti Q. Pompeium Syllæ in Confulatu collegam, qui ad capiendum juffu populi à Cn. Pompeio exercitum profectus erat, in tribunali interficiendum curavit. Itaque in Italia Cinnano bello exercitum habuit, in quo exercitu hunc quoque Ca. Pompeium ipfius filium adolefcentem fuif tere, HOTOMANUS 36. Miles fuit fummi imperatoris ] Patris ejus, non Syllæ. Dux enim, non miles ad Syllam profectus eft. MANUT. 37. Maximi ipfe exercitus imperator] Plutarchus & Florus, eum in agro Piceno privatum hominem, annos tres & viginti natum, voluntarium exercitum confcripfiffe tradunt, & cum tribus legionibus ad L. Syllam veniffe, ad eúmque fe nobili tatem omnem contuliffe: ut deferta urbe ad caftra veniretur, complures in itinere Italiæ civitates folicitaffe: Scipionem & Carbonem adverfæ partis duces prælio lacefliffe: mox ad Syllam cum exercitu in fructifh 38 tere, scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, felicitatem. Quis igitur hoc homine fcientior unquam aut fuit, aut effe debuit? qui è ludo atque pueritiæ difciplina, bello maximo, atque acerrimis hoftibus, ad patris exercitum 35 , atque in militiæ difciplinam profectus eft? qui extremâ pueritia miles fuit fummi imperatoris ? ineunte adolefcentia maximi ipfe exercitûs imperator 37? qui fæpiùs cum hofte conflixit 3 , quàm quifquam cum inimico concertavit? plura bella geffit, quàm cæteri legerunt? plures provincias confecit, quàm alii concupiverunt? cujus adolefcentia ad fcientiam rei militaris non alienis præceptis, fed fuis imperiis: non offenfionibus belli, fed victoriis non ftipendiis, fed triumphis eft erudita? Quod denique genus belli effe poteft, in quo illum non exercuerit fortuna reipublicæ ? Civile ", Africanum *°, Tranfalpinum, Hifpanienfe, miftum ex civitatibus +2 , atque ex bellicofiffimis nationibus, fervile +3, navale bellum. Varia & diverfa genera & bellorum, & hoftium, non folum gefta ab hoc uno, fed etiam confecta, nullam rem effe declarant, in ufu militari pofitam, que hujus viri fcientiam fugere poffit. 40 Jam verò virtuti Cn. Pompeii, quæ poteft par oratio inveniri? Quid eft, quod quifquam aut dignum illo, aut vobis novum, aut cuiquam inauditum poffit afferre? Neque enim illæ funt folæ virtutes imperatoriæ, quæ vulgò exiftimantur, labor in negotio, fortitudo in periculis, induftria in agendo, cele structiffimo & paratimmo profectum, Imperatorem ab ipfo Sylla falutaturn ftaúmque in Celtiberiam miffum effe. HOT. 38. Sæpiùs cum hofte conflixit] Hoftes pu blicè tantùm dicuntur, fcilicet quibus bellum populi Romani juffu à collegio Fecia lium indictum eft: Inimici privatim, à qui bus animo alienati & disjuncti fumus. ID. 39. Civile] Marianum MANUTIUS. 40. Africanum ] Quo Cn. Domitium, & Hiarbam devicit. IDEM. 41. Tranfa pnum ] Gallicum: quod quale fuerit, paulo pòft oftenditur. IDEM. 42. Miflum ex civitatibus ] Civitatibus hîc ferri non poffe videtur. Nam fi per civitaser intelligit Hifpanicas & Lufitanicas ci-1 ritas vitates, cur dicit illud bellum miftum 43. Servile ] A Spartaco gladiatore excitatum: cujus tamen confecti laus ad M. Craffum propriè pertinet. Et hîc Pompeio gratificatur, Craffi laudem cum co communicans. MANUTIUS. II ritas in conficiendo, confilium in providendo: quæ tanta funt in hoc uno, quanta in omnibus reliquis imperatoribus, quos aut vidimus, aut audivimus, non fuerunt. Teftis eft Italia **, quam ille ipfe victor, L. Sylla, hujus virtute & fubfidio confeffus eft liberatam. Teftis eft Sicilia +5 , quam multis undique cinctam periculis, non terrore belli, fed celeritate confilii, explicavit. Teftis eft Africa 46, quæ magnis oppreffa hoftium copiis, eorum ipforum fanguine redundavit. Teftis eft Gallia, per quam legionibus noftris in Hifpaniam iter *7 Gallorum internecione patefactum eft. Teftis eft Hifpania ** quæ fæpiffime plurimos hoftes ab hoc fuperatos proftratófque confpexit. Teftis eft iterum & fæpius Italia, quæ cùm fervili bello tetro periculofóque premeretur, ab hoc auxilium absente expetivit: quod bellum expectatione Pompeii attenuatum atque imminutum eft; adventu fublatum ac fepultum. Teftes verò jam omnes oræ, atque omnes exteræ gentes, ac nationes: denique maria omnia, tum univerfa, tum in fingulis oris omnes finus, atque portus. Quis enim toto mari locus per hos annos, aut tam firmum habuit præfidium, ut tutus effet? aut tam fuit abditus, ut lateret? Quis navigavit, qui non fe aut mortis, aut fervitutis periculo committeret, cùm aut hieme aut referto prædonum mari navigaret? Hoc tantum bellum, tam turpe, tam vetus +, tam latè divifum atque difperfum, quis unquam arbitraretur aut ab omnibus imperatoribus uno anno, aut omnibus annis ab uno imperatore confici poffe? Quam provinciam tenuiftis à prædonibus liberam per hofce annos? Quod vecti 44. Teftis eft Italia ] Italico bello extre mo, civile exortum eft: quo tempore divifa Italia diverfàs partes fecuta elt. In eo bello jam fuprà dictum eft Cn. Pompeium voluntarium exercitum confcripfiffe, & profperè rem geffiffe. HOTOMANUS. damnatus, interfectus eft. IDEM. 46. Teftis eft Africa] In quam poftea miffus eft adverfus Cn. Domitium profcriprum, & Hiarbam Numidiæ regem, bellum adverfus Syllam molientes, quos prælio victos interemit. Quo bello intra dies 45. Teftis eft Sicilia] Quam Perpenna & XL. confecto, Romam rediit, & quatuor Carbo, ex Italia pulfi, vi occuparant eâ ac viginti annos natus, adhuc eques Roma-' fpe, ut hoc propugnaculo adverfus Syllam nus, quod quidem nemini antea contigeuterentur. Ergo Senatufconfultum factum rat ex Africa triumphavit, Magnúfque à eft, ut Pompeius eò cum imperio profi- L. Sylla appellatus eft. HOTOMANUS. cifceretur. Cujus audito adventu Perpenna 47. Per quam legionibus noftris in Hifpaprofugit: at Carbo captus, & à Pompeioniam iter ] ́Inter Padi & Rhodani fontes Roma. vectigal vobis tutum fuit ? quem focium defendiftis? cui præfidio, claffibus veftris, fuiftis? quàm multas exiftimatis insulas effe defertas? quàm multas aut metu relictas, aut à prædonibus captas urbes effe fociorum? Sed quid ego longinqua commemoro? Fuit hoc quondam, 12 fuit proprium populi Romani longè à domo bellare, & propugnaculis imperii fociorum fortunas, non fua tecta defendere. Sociis ego veftris mare claufum per hofce annos dicam fuiffe, cùm exercitus noftri Brundufio, " nunquam, nifi fumma hieme, tranfmiferint? Qui ad vos ab exteris nationibus venirent, captos querar; cùm legati populi Romani redempti fint? Mercatoribus tutum mare non fuiffe dicam, cùm duodecim fecures " in prædonum poteftatem pervenerint? Cnidum, aut Colophonem, aut Samum, nobiliffimas urbes, innumerabilésque alias, captas effe commemorem, cùm veftros portus, atque eos portus, quibus vitam " & fpiritum ducitis, in prædonum fuiffe poteftatem fciatis? An verò ignoratis, portum Caiete celeberrimum, atque pleniffimum navium, infpectante prætore, à prædonibus effe direptum? Ex Miseno autem, ejus ipfius liberos, qui cum prædonibus antea ibi bellum gefferat, à prædonibus effe fublatos? Nam quid ego Oftienfe incommodum, atque illam labem atque ignominiam reipublicæ quérar, cùm, propè infpectantibus vobis, claffis ea, cui conful populi Romani præpofitus effet, à prædonibus capta atque oppreffa eft? Prò dii immortales! tantamne unius hominis incredibilis ac divina virtus tam brevi tempore lucem afferre reipublicæ potuit, ut vos, Tom. V. Romanis opportunius, quàm quod Annibal aperuerat. Manutius. 48. Teftis eft Hifpania ] In qua Sertorium octavum jam annum cum populo Rom. bellum gerentem devicit. HOTOM. C qui 50. Brundufio] Quare nominatim Brundufio? quia per hofce annos, quibus adverfus piratas & Mithridatem bellum geftum eft, exercitus populi Romani Brundufio tranfmittebant. Quæ civitas eft in 49. Tam turpe tam vetus] Nam Octa- Calabria, portu nobili, unde in Græciam vio & Cinna Coff. cœptum eft, ut ex Apiter eft. IDEM. piano intelligitur, qui Proconfule Sylla in Afiam miffo, hoc bellum initium habuif fe fcribit. Confectum eft autem hoc ipfo anno, Lepido & Tullo Coff. Vetus ergo, ab hinc annis videlicet tribus & viginti exortis è Cilicia prædonibus. IDEM. 51. Duodecim fecures ] Duos prætores in provinciam euntes. Nam fenis fafcibus in provinciis prætores utebantur, binis in urbe. MANUTIUS. 52. Vitam ] Propter ea, quæ victus gratiâ in urbem affiduè invehuntur. IDEM. qui modò ante oftium Tiberinum claffem hoftium videbatis, ii nunc nullam intra Oceani oftium " prædonum navem effe audiatis? Atque hæc quâ celeritate gefta fint, quanquam videtis, tamen à me in dicendo prætereunda non funt. Quis enim unquam, aut obeundi negotii, aut confequendi quæftûs ftudio, tam brevi tempore tot loca adire, tantos curfus conficere potuit, quàm celeriter, Cn. Pompeio duce, belli impetus navigavit ? Qui nondum tempeftivo ad navigandum mari Siciliam adiit, Africam exploravit : inde Sardiniam cum claffe venit: atque hæc tria frumentaria fubfidia reipublicæ firmiffimis præfidiis, claffibúfque munivit. Inde, fe cùm in Italiam recepiffet, duabus Hifpaniis, & Galliâ Cifalpinâ " præfidiis ac navibus confirmatâ, miffis item in oram Illyrici maris, & in Achaiam, omnémque Græciam navibus, Italiæ duo maria " maximis claffibus, firmiffimifque præfidiis adornavit: ipfe autem, ut à Brundufio profectus eft, undequinquagefimo die totam ad imperium populi Romani Cilician adjunxit: omnes, qui ubique prædones fuerunt, partim capti interfectique funt; partim unius hu jus imperio ac poteftati fe dediderunt. Idem Cretenfibus, cùm ad eum ufque in Pamphyliam legatos deprecatoréfque mitiffent, fpem deditionis non ademit, obfidéfque imperavit. Ita tantum bellum, tam diuturnum, tam longè fatéque difperfum, quo bello omnes gentes ac nationes premebantur, Cn. Pompeius extrema hieme apparavit, ineunte vere fufcepit, media æftate confecit. 56 Eft hæc divina atque incredibilis virtus imperatoris. Quid cæteræ, quas paulo antè commemorare coeperam, quantæ, atque quàm multæ funt? Non enim folùm bellandi virtus in fummo atque perfecto imperatore quærenda eft : fed multæ funt artes eximiæ, |