divitiæ, optandæ aliis, oneri miseriæque fuere. Igitur primo pecuniæ, deinde imperii cupido crevit : ea quasi materies omnium malorum fuere. Namque avaritia fidem, probitatem, ceterasque artes bonas subvortit; pro his superbiam, crudelitatem, deos neglegere, omnia venalia habere edocuit. Ambitio multos mortalis falsos fieri subegit; aliud clausum in pectore, aliud in lingua promptum habere; amicitias inimicitiasque non ex re, sed ex commodo æstumare; magisque voltum quam ingenium bonum habere. Hæc primo paullatim crescere, interdum vindicari: post, ubi contagio, quasi pestilentia, invasit; civitas immutata, imperium ex iustissumo atque optumo, crudele intolerandumque fac

tum.

Sed primo magis ambitio quam avaritia animos homi-11 num exercebat: quod tamen vitium propius virtutem erat. Nam gloriam, honorem, imperium, bonus et ignavus æque sibi exoptant : sed ille vera via nititur; huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaciis contendit. Avaritia pecuniae studium habet, otium divitiæque. Leid. a. c. d, e, k. Bas. 1. et 3. m. pr. Bern. 1. 2. 3. optanda. Cod. quo Perizon utebatur, neglegere. Tur. 1. Bas. 2. et meliores Cortii libri. Paris. c. d. e. voltum. Bas. 1. commodo existimare. Bern. 2. Guelf. 3. 6. 7. 8. 9. 10. 12. Bas. 2. extimare. Bas. 3. 4. existimabant. Leid. g. contagium. Paris. d. Rem. 2. Guelf. 6. Tur. 1. m. sec. iumutata est, est omiserunt Bas. 1. 3. Fabr. uterq. Senat. 1. Rem. 2. Guelf. 1, 5. 6. Tur. 1. m. pr.

Cap. 11. magis ambitio : magis abest Leid. f. Bas. 2. exercebat. pro eo Leid. b. certabat. Leid. g. Fabr. 1. Erl. Teg. m. pr. vexabat.. Vinar. r. subvertebat. pro= pius virtuti. Leid, a. b. e. f. k. Bas. 3. August. C. D. 5. 12. Paris. a. b. d. e. Tur. 1.2. Bern. 2. 3. virtut. prop. Leid, c. đ. g. prius virtuti, Leid. h. virtutem. Leid. i. 1. m. n. duo Riv. mscrpt. Pemb. Naz. m. pr. Bas. 1. Guelf. 8. 9. Bern. 1. Fabric. r. m. pr. Paris. c. bonus et ignavus. Leid. g. h. omnes Bas. omnesque Cortii libri. August. C. D. 5. 12. Erl. Teg. omnes Paris. Tur. 1. 2. Bern. 1. 2. 3. bonus ignavus. Leid. a. b. c, d, e, f, i. k. I. n. complures Rivii et Wassii libri, hic quia Guelf, 10. et 5. 11. 12. m. sec. enititur. Erl. insatiabilis est. est plurimi Codd. retinent. omnes Leid. Bas. 1. 2. 4. Erl. Paris. a. b. c. d. e. Tur. 1. 2. Bern, 1. 2. 3. ex bonis initiis. Bas. 3. Acad. Rem. 1. Guelf. 7. 8. et 12. m. sec. Leid. h. Bern, 2. in civious. Regius, г. facir.

quam nemo sapiens concupivit; ea, quasi venenis malis imbuta, corpus animumque virilem effeminat semper infinita, insatiabilis est, neque copia, neque inopia minuitur. Sed postquam L. Sulla, armis recepta republica, bonis initiis malos eventus habuit; rapere omnes, trahere, domum alius, alius agros cupere: neque modum, neque modestiam victores habere, foeda crudeliaque in civibus facinora facere. Huc accedebat, quod L. Sulla exercitum, quem in Asiam ductaverat, quo sibi fidum faceret, contra morem maiorum, luxuriose nimisque liberaliter habuerat; loca amoena, voluptaria, facile in otio feroces militum animos molliverant. Ibi primum insuevit exercitus populi Romani amare, potare; signa, tabulas pictas, vasa cælata mirari; ea privatim ac publice rapere; delubra spoliare; sacra profanaque omnia polluere. Igitur hi milites, postquam victoriam adepti sunt, nihil reliqui victis fecere. Quippe secundæ res sapientium animos fatigant: ne illi, corruptis moribus victoriæ, temperarent. nora in civibus. Teg. in civibus vel cives. Tur. 1. facinora abest a Leid. c. uno Wassii. Bern. 2. in aliis sedem mutat. Tur. 1. m. sec. adjecit. in cives. longe plur. Codd. civis, Haverc. et Bern. 2. 3. in Asia. ita Leid. 1. et meliores Haverc. Bas. 4. 2. Tur. 1. Bern. 1. 2. 3. Paris, c. d. duct, in As. Paris. a. b. in Asiam. Bas, 1. 3. Guelf. 1. 2. 3. 5.7. 12. Ecc. inc. uterque. Acad. Rem. 1. Ciacconii et plures Wassii libri, voluptuaria. Tur. 1. Leid, d. i. Bas. 2. et plures Wassii libri. privatim et publice. omnes Bas. Tur: 1. Bern. 2. 3. feroces animos. (militum omisso) Tur. 1. in Bern. 1. Bas. 2. mil. locum mutat. sapientum. Bas. 2. 3. Bern. 1. 2. sapientium. Leid. 1. et meliores Hav. Bas. 1. 2. Guelf. 1. 4. 5. Fabr. uterque Acad. Senat. 1. inc. Struv. Ecc. tres Rivii et sex Popmæ libri. ne illi, ita plurimi Gruteri. Bas. 1. Fabr. 1. Guelf. 1. 2. 5. 12. Sen. uterq. Vin. 2. Leid. c. d. g. i. k. 1. m. n. Erl. Teg. Paris, a. c. Tur. 1. m. pr. Bern. 1. nedum illi. Leid. a. b. e. f. h. Bas. 4. 3. Prisc. de XII. vers. Aen. c. 10. p. 343. Ed. Kr. Paris. b. d. e. Tur. 2. Bern. 2. 3. temperarent, opt. lib. Bas. 1. Leid. a. i. l. m. n. Guelf. 5. 12. Sen. 1. Fab. 1. m. sec. Paris. c. d. et e. m. pr. Bern. 1. obtemperarunt. longe plurimi. Leid. c. d. f. h. k. Reg. B. Pub. Oxon. obtemperant. Leid. b. e. h. obtemperarent. Leid. g. Bas. 2.4. Erl. Teg. Paris, a, b. Tur. 1. 2. Bern. 2. 3. et multi Codd. ap. Prisc. 16. 2. 642. Ed. Krehl. sed idem loco supra laudato temperarent.

Postquam divitiæ honori esse coepere et eas gloria, imperium, 12 potentia sequebatur: hebescere virtus, paupertas probro haberi, innocentia pro malivolentia duci coepit. Igitur ex divitiis iuventutem luxuria atque avaritia cum superbia invasere: rapere, consumere; sua parvi pendere, aliena cupere; pudorem, pudicitiam, divina atque humana promiscua, nihil pensi, neque moderati habere. Operæ pretium est, quum domos atque villas cognoveris in urbium modum exædificatas, visere templa deorum, quæ nostri maiores, religiosissumi mortales, fecere. Verum illi delubra deorum pietate, domos suas gloria decorabant; neque victis quicquam, præter iniuriæ licentiam, eripiebant. At hi contra ignavissumi homines, per summum scelus, omnia ea sociis adimere, quæ fortissumi viri victores reliquerant: proinde quasi iniuriam facere, id demum esset imperio uti. Nam quid ea memo-13 rem, quæ nisi his, qui videre, nemini credibilia sunt: a privatis compluribus subvorsos montes, maria constructa esse. Qui

Cap. 12. sequebantur. Leid. h. Fabric. 1. Acad. inc. 2. Guelf. 10. 11. 12. Tur. 2. pulorem, amicitiam, pudicitiam. plures Popmæ libri. Leid. a. B. Pub, habet et Gruteri editio. neque moderati. Bas. 1. 2. 3. 4. Paris, b. Leid. b. c. c. g. i. k. l. m. n. Teg. Bern. 1. 2. nec moderati. Guelf. 7. atque quidquam moderati. Leid. d. neque quidq. Leid. f. Rem, 2. Guelf. 10. Paris, d. Tur. 2. nce quicquam. Leid. h. atque moderati. duo Rivii mscrpt, Rem. 1. inc. 1. Guelf. 5. 6. 9. 11. 12. Paris. a. nihil pensi, nihil moderati, Argent, a. Riv. laudatus et unus Wassii. nihilque moderaii. Venet. quem Riv. laud. Paris. c. e. Tur. 1. m. sec. nihil vel nihilque, etiam multi Cortii lib. ædificatas. Leid. a. d. e. f. g. h. i. k. plures Wassii libri. Erl. Teg. Tur. 2. Bern. 1. exædif.catas. Rivii, mscr. Beroald, Palat. Guelf. 1. 5. Acad. Sen. 1. Vinar. 2. Bas, omnes, Tur. 1. delubra deorum, deor. omittunt duo Wassii libri, domos suas. omnes fere libr. et Prisc. 7. 6. 310. sua. Teg. et Cortius ex ingenio, delubra domos pietate suaque gloria, Tur. 2. quicquam. ita omnes Bas.. Tur. r hostibus reliquerant. Leid, d. i. Bas. 3. Rem. 2. Ecc. meliores Palatini. Turic. 2. proinde. omnes fere Wassii et Riviis mscr. perinde. Bas..3. Guelf. 8. 9. 11. et 12, m, sec.

2.

Cap. 13. his. omnes Bas. et multi Cortii libri. Erl. Tur. 1. 2. Bern, 1. 2. con strata. Bas. 1. 2. 3. Leid. a. b. e. h. k.. m. Ursini liber. plurimi Cortii libri. Paris, b.

bus mihi videntur ludibrio fuisse divitiæ, quippe quas honeste habere licebat, abuti per turpitudinem properabant. Sed lubido stupri, ganeæ ceterique cultus non minor incesserat : viros muliebria pati, mulieres pudicitiam in propatulo habere; vescendi caussa terra marique omnia exquirere; dormire prius, quam somni cupido esset; non famem, aut sitim, neque frigus, neque lassitudinem opperiri, sed ea omnia luxu antecapere. Hæc iuventutem, ubi familiares opes defecerant, ad facinora incendebant. Animus imbutus malis artibus haud facile lubidinibus carebat: eo pro14 fusius omnibus modis quæstui atque sumtui deditus erat. In tanta tamque corrupta civitate Catilina, id, quod factu facillumum erat, omnium flagitiorum atque facinorum circum se, tamquam stipatorum, catervas habebat. Nam quicumque impudicus, adulter, ganeo, manu, ventre, pene, bona patria laceraverat; quic. d. c. Tr. 1. m. pr. Tur. 2. Bern. 1. 2. constructa. Bas. 4. Guelf. 2. 10. Fabr. 2. Sen. 1. Vi. 2. Leid. c. d. f. g. i 1. n. Mark. г. Pemb. Paris. e. Erl. Teg. contracta. Palat. 3. nstracta. Palat. 7. contra esse Commel. sustracta. Bern. 3. viri. Bas. 4. Leid. g. h. plerique Wassii. Senat. 1. Vin. 1. Guelf. 7. Rem. 1. Acad. Erl. Tur. 1. m. sec. celeri viros. muliebria pati. Bas. 1. 2. 4. Leid. a. b. c. d. e. f. g. h. i. k. Teg. Erl. Tur. 1. 2. Bern. 1. 2. 3. quam esset cupido somni Struv. s. e. c. Leid. f. adesset. Leid. b. m. Bern. 1. non sitim. Leid. c. d. e. f. g. h. i. n. duo Rivii mscpt. et Beroald. Senat. 1. Eccard. Fabric. uterq. Guelf. 2. 3. 4. 7. 8. 9. 10. 12. Bas. 2. Tur. 2. Bern. 1. 2. aut sitim. Bas. 1. 3. 4. Leid. a. b. 1. m. reliqui Cortii libri Tur. 1. Bern. 3. accendebant. Bas. 1. sed superscript, vel in .......

Cap. 14. in tanta tamque. Vinar. 1. Guelf. 1. 2. 3. 5. Fabr. uterq. Rem. 2. Sen. 1. Bas. 4. et 3. m. sec. Leid. a. c. d. e. l. m. n. in tanta itaque tamque. Bern. 1. Leid. g. h. k. Bas. 1. 2. Guelf. 4. 6. 11. Rem. 1. Vin. 2. Acad. in tanta igitur et tam. Tur. 2. i. t. itaque et tam. Leid. b. f. m. Bern. 2. i. t. i. cor. civ. Leid. i. Struv. itaque in tanta et tam. Erl. actu facillimum. Naz. et Pal. 2. m. pr. flagitiosorum atque facinorosorum. Leid. a. b. f. h. k. m. n. Bas. 2. 3. 4. duo Rivii mscr. Popmæ Codd. omnes Oxon. Martin. Mark. г. Vin. 2. Paris. b. e. Tur. 1. m. sec. Tur. 2. Bern. 1. 2. 3. omnium flagitiosissimorum facinorosorum. Leid. d. e. omnium flagitiosissimorum circum se atque facinorum. Leid. c. flagitiorum atque facinorosissimorum. Leid. g. flagiti

que alienum æs grande conflaverat, quo flagitium, aut facinus redimeret; præterea omnes undique parricidæ, sacrilegi, convicti iudiciis, aut pro factis iudicium timentes; ad hoc, quos manus atque lingua, periurio aut sanguine civili alebat; postremo omnes, quos flagitium, egestas, conscius animus exagitabat: hi Catilinae proxumi familiaresque erant. Quodsi quis etiam a culpa vacuus in amicitiam eius inciderat, cotidiano usu atque illecebris facile par similisque ceteris efficiebatur. Sed maxume adulescentium familiaritates adpetebat: eorum animi molles et aetate fluxi dolis haud difficulter capiebantur. Nam ut cuiusque studium ex aetate flagrabat, aliis scorta praebere, aliis canes atque equos mercari; postremo neque sumtui, neque modestiæ suæ parcere, dum illos obnoxios fidosque sibi faceret. Scio, fuisse nonnullos, qui ita existumarent, iuventutem, quæ domum Catilinæ frequentabat, parum orum atque facinorum. Bas. 1. Leid. 1. Paris. a. c. d. meliores Gruteri et Glareani Codd. Reg. Mark. A. B. Pub. m. pr. Guelf. 3. 4. 5. Rem. 2. Sen. 1. Fabr. 1. et 2. pro varia lectione. manu, ventre, pene. ita Naz. Commel. Paris. d. Teg. Palat. 2. 3. Fabr. uterq. Sen. uterq. Guelf. 2. 5. sed longe plurimi alea addunt vel ante, vel post manu. alea manu Leid. a. b. c. d. e. f. g. h. k. m. n. Palat. 11. 12. Guelf. 1. Vinar. 1. Glareani et tres Putschii mscrpt. Thosanus Palmerii Paris. b. c. e. Tur. 2. Bern. 3. m. c. v. p. Palat. 10. Erl. manu aleave. Bas. 1. alea, ganeo, manu etc. Paris. a. a. m. p. v. Bern. 1. p. a. m. l. Bern. 2. manu, ventre, alea, pene. Bas. 2. 4. Vin. 2. m. v. p. a. Palat. 4. ganeo et alea omittit Leid. 1. manu omitt. Rem. 2. adulter alea gance. Palat. 5. alea præterea retinent, sed nescio, quo loco, Guelf. 3. 4. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Struv. Acad. Rem. 1. Eccard. hi Catilinæ. Bas. 1. Tur. 1. 2. hii. Bas. 2. hy omnes Bas. 3. his. Bas. 4. hi omnes. Erl. adulescentium. Tur. 2. Bern. 1. cotidiano. Bern. 3. Erl. Tur. 1. cottid. molles ætate et fluxi. Bas. 1. namque ut cuius Leid. a. Bas. 1. ut omnes Bas. et Leid. Tur. 1. 2. Bern. 2. modestia parcere. Bas. 3. Comm. fidosque sibi. Leid. a. b. d. f. g. k. 1. omnes Bas. Erl. Tur. 1. 2. Bern. 1. 2. 3. in Leid. h. i. sibi locum mutat. existumarent. Bas. 1. omnes Leid. et meliores Cortii. Tur. 1. 2. Bern. 1. 2, æstumarent. Fabr. uterq. Sen. uterq. Heuss. Acad. Guelf 2. 4. quod retinent. Bas. 1. Leid. a. b. d. e. f. g. h. n. Sen. 2. Guelf. 1. 3. Paris a. c. quod cui