GAI SALLVSTI CRISPI

LIBER

DE CATILINAE CONIVRATIONE.

Omnis homines, qui sese student praestare ceteris 1 animalibus, summa ope niti decet, ne vitam silentio transeant veluti pecora, quae natura prona atque ventri oboedientia finxit. Set nostra omnis vis in animo et corpore 2 5 sita est animi imperio, corporis servitio magis utimur: alterum nobis cum deis, alterum cum beluis commune est. Quo mihi rectius videtur ingeni quam virium opibus gloriam 3 quaerere et, quoniam vita ipsa qua fruimur brevis est, memoriam nostri quam maxume longam efficere. Nam 4 10 divitiarum et formae gloria fluxa atque fragilis est, virtus clara aeternaque habetur.

Set diu magnum inter mortalis certamen fuit, vine 5 corporis an virtute animi res militaris magis procederet. Nam et prius quam incipias consulto, et ubi consulueris 6 5 mature facto opus est. Ita utrumque per se indigens al-7 terum alterius auxilio eget. Igitur initio reges - nam in 2 terris nomen imperi id primum fuit divorsi pars ingenium, alii corpus exercebant: etiamtum vita hominum sine cupiditate agitabatur, sua cuique satis placebant. Postea 2 20 vero quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athenienses coepere urbis atque nationes subigere, lubidinem dominandi causam belli habere, maxumam gloriam in maxumo imperio putare, tum demum periculo atque negotiis conpertum est in bello plurumum ingenium posse. 15 Quod si regum atque imperatorum animi virtus in pace 3 ita ut in bello valeret, aequabilius atque constantius sese

SALLUST.

1

res humanae haberent, neque aliud alio ferri neque mutari 4 ac misceri omnia cerneres. Nam imperium facile eis artibus 5 retinetur, quibus initio partum est. Verum ubi pro labore desidia, pro continentia et aequitate lubido atque superbia 6 invasere, fortuna simul cum moribus inmutatur. Ita 5 imperium semper ad optumum quemque a minus bono transfertur.

7 Quae homines arant navigant aedificant, virtuti omnia 8 parent. Set multi mortales, dediti ventri atque somno, indocti incultique vitam sicuti peregrinantes transiere: quibus 10 profecto contra naturam corpus voluptati, anima oneri fuit. Eorum ego vitam mortemque iuxta aestumo, quoniam de 9 utraque siletur. Verum enimvero is demum mihi vivere atque frui anima videtur, qui aliquo negotio intentus praeclari facinoris aut artis bonae famam quaerit. Set in magna 15 copia rerum aliud alii natura iter ostendit.

3

Pulcrum est bene facere rei publicae, etiam bene dicere haut absurdum est: vel pace vel bello clarum fieri licet: et qui fecere et qui facta aliorum scripsere multi lau2 dantur. Ac mihi quidem, tametsi hautquaquam par gloria 24 sequitur scriptorem et actorem rerum, tamen in primis arduum videtur res gestas scribere, primum quod facta dictis exaequanda sunt, dehinc quia plerique quae delicta reprehenderis malivolentia et invidia dicta putant, ubi de magna virtute atque gloria bonorum memores, quae sibi 28 quisque facilia factu putat aequo animo accipit, supra ea veluti ficta pro falsis ducit.

3 Set ego adulescentulus initio sicuti plerique studio ad rem publicam latus sum, ibique mihi multa advorsa fuere. Nam pro pudore, pro abstinentia, pro virtute audacia, lar- so 4 gitio, avaritia vigebant. Quae tametsi animus aspernabatur insolens malarum artium, tamen inter tanta vitia inbecilla 5 aetas ambitione conrupta tenebatur: ac me, cum ab relicuorum malis moribus dissentirem, nihilo minus honoris cupido eadem eademque quae ceteros fama atque invidia ve- 35 4 xabat. Igitur ubi animus ex multis miseriis atque periculis requievit et mihi relicuam aetatem a re publica procul habendam decrevi, non fuit consilium socordia atque desidia

bonum otium conterere, neque vero agrum colundo aut ve nando, servilibus officiis, intentum aetatem agere, set a quo 2 incepto studioque me ambitio mala detinuerat, eodem regressus statui res gestas populi Romani carptim, ut quaeque s memoria digna videbantur, perscribere, eo magis, quod mihi a spe, metu, partibus rei publicae animus liber erat.

Igitur de Catilinae coniuratione, quam verissume po- 3 tero, paucis absolvam: nam id facinus in primis ego me- 4 morabile existumo sceleris atque periculi novitate. De cuius 5 10 hominis moribus pauca prius exp ananda sunt quam initium narrandi faciam.

Lucius Catilina nobili genere natus fuit, magna vi et 5 animi et corporis, set ingenio malo pravoque. Huic ab adu- 2 lescentia bella intestina, caedes, rapinae, discordia civilis 15 grata fuere, ibique iuventutem suam exercuit. Corpus pa-3 tiens inediae, algoris, vigiliae supra quam cuiquam credibile est. Animus audax, subdolus, varius, cuius rei lubet simula- 4 tor ac dissimulator: alieni adpetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus: satis eloquentiae, sapientiae parum: vastus 20 animus inmoderata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc post dominationem Luci Sullae lubido maxuma inva- 6 serat rei publicae capiundae, neque id quibus modis adsequeretur,dum sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat. Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia 7 25 rei familiaris et conscientia scelerum, quae utraque eis artibus auxerat, quas supra/memoravi. Incitabant praeterea 8 conrupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant.

Res ipsa hortari videtur, quoniam de moribus civitatis 9 30 tempus admonuit, supra repetere ac paucis instituta maiorum domi militiaeque, quo modo rem publicam habuerint quantamque reliquerint, ut paulatim inmutata ex pulcherruma atque optuma pessuma ac flagitiosissuma facta sit, disserere.

35 Urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque 6 habuere initio Troiani, qui Aenea duce profugi sedibus incertis vagabantur, cumque eis Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum.

2 Hi postquam in una moenia convenere, dispari genere, dissimili lingua, alii alio more viventes, incredibile memoratu 3 est quam facile coaluerint. Set postquam res eorum, civibus moribus agris aucta, satis prospera satisque pollens videbatur, sicuti pleraque mortalium habentur, invidia ex opu- s 4 lentia orta est. Igitur reges populique finitumi bello temptare, pauci ex amicis auxilio esse: nam ceteri metu perculsi 5 a periculis aberant. At Romani domi militiaeque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, libertatem patriam parentisque armis tegere. Post, ubi pericula 10 virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant, magisque dandis quam accipiundis benificiis amicitias parabant.

6 Imperium legitumum, nomen imperi regium habebant. Delecti, quibus corpus annis infirmum, ingenium sapientia 15 validum erat, rei publicae consultabant: ei vel aetate vel 7 curae similitudine patres ad ellabantur. Post, ubi regium imperium,quod initio conservandae libertatis atque augendae rei publicae fuerat, in superbiam dominationemque se convortit, inmutato more annua imperia binosque imperatores 20 sibi fecere: eo modo minume posse putabant per licentiam 7 insolescere animum humanum. Set ea tempestate coepere se quisque magis extollere magisque ingenium in promptu 2 habere. Nam regibus boni quam mali suspectiores sunt, 3 semperque eis aliena virtus rmidulosa est. Set civitas in- 25 credibile memoratu est adepta libertate quantum brevi cre4 verit: tanta cupido gloriae incesserat. Iam primum iuventus, simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usu militiam discebat, magisque in decoris armis et militaribus equis 5 quam in scortis atque conviviis lubidinem habebant. Igitur 30 talibus viris non labor insolitus, non locus ullus asper aut arduus erat, non armatus hostis formidulosus: virtus omnia 6 domuerat. Set gloriae maxumum certamen inter ipsos erat: se quisque hostem ferire, murum adscendere, conspici,dum tale facinus faceret, properabat: eas divitias, eam bonam fa- 35 mam magnamque nobilitatem putabant. Laudis avidi, pecuniae liberales erant: gloriam ingentem, divitias honestas 7 volebant. Memorare possem quibus in locis maxumas ho

stium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto traheret.

Set profecto fortuna in omni re dominatur: ea res 8 5 cunctas ex lubidine magis quam ex vero celebrat obscuratque. Atheniensium res gestae, sicut ego aestumo, satis am-2 plae magnificaeque fuere, verum aliquanto minores tamen quam fama feruntur. Set quia provenere ibi scriptorum 3 magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta 10 pro maxumis celebrantur. Ita eorum qui fecere virtus 4 tanta habetur, quantum eam verbis potuere extollere praeclara ingenia. At populo Romano numquam ea copia fuit, 5 quia prudentissumus quisque maxume negotiosus erat, ingenium nemo sine corpore exercebat, optumus quisque fa15 cere quam dicere, sua ab aliis bene facta laudari quam ipse aliorum narrare malebat.

Igitur domi militiaeque boni mores colebantur, con- 9 cordia maxuma, minuma avaritia erat: ius bonumque apud eos non legibus magis quam natura valebat. Iurgia discor-2 20 dias simultates cum hostibus exercebant, cives cum civibus de virtute certabant: in subpliciis deorum magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. Duabus his artibus, audacia 3 in bello, ubi pax evenerat aequitate, seque remque publicam curabant. Quarum rerum ego maxuma documenta haec ha- 4 25 beo, quod in bello saepius vindicatum est in eos, qui contra imperium in hostem pugnaverant quique tardius revocati proelio excesserant, quam qui signa relinquere aut pulsi loco cedere ausi erant, in pace vero, quod benificiis magis 5 quam metu imperium agitabant et accepta iniuria ignoscere so quam persequi malebant.

Set ubi labore atque iustitia res publica crevit, reges 10 magni bello domiti, nationes ferae et populi ingentes vi subacti, Carthago, aemula imperi Romani, ab stirpe interiit, cuncta maria terraeque patebant: saevire fortuna ac miscere 35 omnia coepit. Qui labores pericula, dubias atque asperas 2 res facile toleraverant, eis otium divitiae, optanda alias, oneri miseriaeque fuere. Igitur primo pecuniae, deinde imperi 3 cupido crevit: ea quasi materies omnium malorum fuere.