et consanguinitate, (nam Fidenates quoque Etrusci fuerunt,) et quod ipsa propinquitas loci, si Romana arma omnibus infesta finitimis essent, stimulabat.13 In fines Romanos excucurrerunt, populabundi magis, quam justi more belli. Itaque non castris positis, non expectato hostium exercitu, raptam ex agris prædam portantes, Veios rediere: Romanus contra, postquam hostem in agris non invenit, dimicationi ultimæ instructus intentusque, Tiberim transit. Quem postquam castra ponere, et ad Urbem accessurum Veientes audivere; obviam egressi, ut potius acie decernerent, quam inclusi de tectis moenibusque dimicarent. Ibi, viribus nulla arte 14 adjutis, tantum veterani robore exercitus rex Romanus vicit: persecutusque fusos ad moenia hostes, urbe valida muris ac situ ipso munita abstinuit: agros rediens vastat, ulciscendi magis, quam prædæ, studio. Eaque clade, haud minus quam adversa pugna, subacti Veientes pacem petitum oratores Romam mittunt. Agri parte mulc tatis" in centum annos induciæ datæ. Hæc ferme, Romu 13 Minorem distinctionem post stimulabat dant Gronov. Donjat. Crevier. Drak. Stroth.-14 Parte Edd. ante Drak. perperam.' Stroth.-15 'Schel NOTE XII. lapidem. Eam urbem non minorem Athenis fuisse Dionysius affirmat, qui bujus belli ordinem exacte depingit. Veiorum ruinæ in ea Etruriæ parte ubi nunc patrimonium Sancti Petri est, visuntur, Holstenio judice, in colle prærupto ad castellum Farnesiorum, cui nomen l'Isola, inter diversorium la Storta, quod ei ad ortum, et oppidum Scrofano, quod ad occasum æstivum est situm. • Nam Fidenates quoque Etrusci fuerunt] Non, si Tiberi Etruria finiatur. Fidenarum enim oppidum cis Tiberim ad lævam flavii, ultra Anienem tamen. Sed causam vel colorem belli a Veientibus ex eo petitam refert Plut. quod Fidenas tanquam juris Veientani repeterent. lo regnante, domi militiæque gesta: quorum nihil absonum fidei divinæ originis divinitatisque post mortem creditæ fuit; non animus in regno avito recuperando, non condendæ urbis consilium, non bello ac pace firmandæ. Ab illo enim profectu viribus" datis tantum valuit, ut in quadraginta deinde annos tutam pacem haberet. Multitudini tamen gratior fuit, quam Patribus; longe ante alios acceptissimus militum animis. Trecentosque armatos ad custodiam corporis, quos Celeres appellavit, non in bello solum, sed etiam in pace, habuit. 17 16. His immortalibus 16 editis operibus, cum ad exercitum recensendum concionem in campo ad Capra " paludem haberet, subito coorta tempestas cum magno fragore b Ex iis progressibus, quos Romulus fecit. ........... ler voc, illo ad bellum referebat; sed potius legendum putabat a bello enim profecto viribus, ut his verbis exacte explicentur proxime præced. ' consilium urbis bello ac pace firmandæ.'' Rupert. 16 Forte legendum cum Crevier. mortalibus.' Rupert.-17 Al. Capreœ.— NOTE non aliud, opinor, exemplum facile occurrat. Verum cum de pacis conditionibus inter bellantes non convenit, ad longiores inducias recurritur. Pari ratione Areopagitæ causam arduam, cujus in utramque partem periculosa decisio erat, sic ampliarunt, ut in centesimum annum proferrent. y Hæc ferme, Romulo regnante] Belli in Camerinos hic non meminit, quod tamen et memoratur apud Plut. et duplex a Dionysio describitur. In regno avito recuperando] Numitor quidem Romuli avus regnum Albanum ope ipsius recuperavit: at non Romulus sibi. Quin et post Numitoris mortem, Albanæ urbis administrationem populo ipsi Albano permissam a Romulo testis est Plut. + In quadraginta deinde annos] Intelligendum Numæ regnum, quod 42. annorum fuisse fertur. Vide c. 21. J. Clericus. a Celeres appellavit] De his antea disserui ad cap. 13. ubi de tribus equitum Centuriis. Porro Celeres illos a Numa sublatos, teste Plut. alii reges restituisse videntur ad corporis sui custodiam, revocato Romuli exemplo. Siquidem L. Junius Brutus Tarquinio Superbo rege tribunus Celerum fuisse legitur cap. ult. hujus libri. b Ad Capra paludem] Antea legebatur ad Caprea paludem, ut vulgo in Floro, et in scriptore de Augusti progenie. Meliores tamen et antiquiores Flori codices Capræ nomen præferunt. Sic Plut. alyds ëλos vocat adjicitque diem, quo videri Romulus desiit, Nonas Caprotinas dici, vel fugam populi, quod multitudo, horridæ procellæ metu consternata, huc illuc confugisset. Utrumque ta d tonitribusque tam denso regem operuit nimbo, ut conspectum ejus concioni abstulerit. Nec deinde in terris Romulus fuit. Romana pubes, sedato tandem pavore, postquam ex tam turbido die serena et tranquilla lax rediit, ubi vacuam sedem regiam vidit, etsi satis credebat Patribus, qui proximi steterant, sublimem raptum procella; tamen, velut orbitatis metu icta, moestum aliquamdiu silentium obtinuit." Deinde, a paucis initio facto, Deum Deo natum, regem parentemque Urbis Romanæ salvere universi Romulum jubent. Pacem precibus exposcunt, uti volens propitius suam semper sospitet progeniem. Fuisse credo tum quoque aliquos, qui discerptum regem Patrum manibus taciti arguerent: manavit enim hæc quoque, sed perobscura, fama. Illam alteram admiratio viri et pavor præsens nobilitavit. Consilio etiam unius hominis addita rei 18 dicitur fides. Namque Proculus Julius, solicita civitate desiderio regis, Servavit silentium. 18 'Potins addita ei, scilicet famæ, de qua loquitur,' Jac. Gronov.-19 Quan NOTE men et Capra et Capreæ paludem apud Veteres dici fatendum est, cum Salmasio in Florum. c Nec deinde in terris Romulus fuit] Vivere desiit nonis Quintilibus, id est, septimo Julii die, ætatis anno 55. currente regni anno 38. juxta Plut. post exactos scilicet 37. secundum Halicarn. d Romana pubes] Plebem intelligit, ac præsertim militarem multitudinem. Pubem autem dicit, quoniam neque ad Comitia, nisi puberes; neque ad militiam, nisi post plenam pubertatem vocabantur. e Pacem precibus exposcunt] Pacem dicit pro venia, seu favore pacati ac propitii numinis, ut apud Virg. Iv. En. Principio delubra adeunt, pacemque per aras Exposcunt.' Et ipse mox cap. 31. 'Si pax veniaque ab Diis impetrata esset.' Sospitet progeniem] Romuli progeniem hic pro Romanis, non ex eo genitis, sed in Urbe ab eo condita degentibus natisve, accipe; eadem nimirum ratione, qua paulo ante, et paulo post Romulus dicitur parens Urbis.' Nam liberorum ejus (quos nullos reliquit, teste Dionysio) nulla populum cura tangere potuit. & Proculus Julius] Plut. in Romulo hunc Julium Proculum ait inter Patricios clarum fuisse; et quod inter primos Alba Romam migrasset, eo valde familiariter usum Romulum. Quidam Romuli fuisse cognatum tradunt, Ascanio ortum. Ceterum mirum videri merito potest, omissum hic esse ab Auctore, quod a Plut. Floro, et aliis fere omnibus traditur, Romulo ædem in colle Quirinali, ubi et infensa Patribus, gravis, ut traditur, quamvis magnæ rei auctor, in concionem prodit. Romulus,' inquit, 'Quirites, parens urbis hujus, prima hodierna luce cœlo repente delapsus, se mihi obvium dedit, cum, perfusus horrore venerabundusque, astitissem, petens precibus, ut contra intueri fas esset; abi, nuntia, inquit, Romanis, Coelestes ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit: proinde rem militarem colant: sciantque, et ita posteris tradant, nullas opes humanas armis Romanis resistere posse. Hæc,' inquit, locutus, sublimis abiit.' Mirum, quantum illi viro, nuntianti hæc, fidei fuerit; 19 quamque desiderium Romuli apud plebem exercitumque, facta fide immortalitatis, lenitum sit. 17. Patrum interim animos certamen regni ac cupido versabat. Nec dum a singulis, quia nemo magnopere s Certamen de regno, et regni cupiditas agitabat. tum illi viro fidei fuerit e quibusdam Mss. recepit Drak. Vulgo legitur fides, ut parum fidem,' 'satis otium,' satis tempus habere.'' Duk. Forte legendum quanta fides.' Drak. Fidei legit J. F. Gronov. ↑ Mirum, quantum illi viro nuntianti hæc fidei fuerit] Ita recte J. F. Gro Delph. et Var. Clas. Livius. T eminebat in novo populo, pervenerant 20+ factiones: inter ordines certabatur. Oriundi ab Sabinis, ne, quia post Tatii mortem ab sua parte non erat regnatum, in societate æqua' possessionem imperii amitterent, sui corporis creari 20' Necdum a singulis factiones pervenerant. Ita e comp. scribendi male intellecto perperam legi semper putavi pro provenerant, i. e. natæ, ortæ erant, nondum singuli erant factionum auctores s. capita. Nunc video, idem censuisse Bauerum, eique etiam plures ob causas displicuisse emendationem Grævii, Gronov. unice probatam : necdum ad singulos... pervenerat : factionibus i. e. certabatur.' Rupert. Vide Not. inf. et Not. Var. Pervenerant, h. e. comparatæ sive exortæ erant; sed valde dubito, an recte sic dicatur ò pervenire; nec tamen pro pervenerant equidem correxerim, provenerant; nam locutio, factio aliqua provenit ab aliquo,' pariter loquendi usui repugnat. An fortasse in pervenerant latet, paratæ erant? vel simile quid?' Doering.— NOTE h A singulis, &c. pervenerant] Lipsius ex optimis codicibus legit, pervenerant factionibus: unde illi valde placet conjectura Geor. Grævii, sic corrigentis: necdum ad singulos, quia nemo magnopere eminebat in novo populo, pervenerat (intellige certamen et cupido regni): factionibus inter ordines certabatur. Verum, si hæc sententia probatur, nihil vetat retineri plura lem numerum, id est, pervenerant, atque ad certamen et ad regni cupidinem, velut ad duo diversa referri. Ego, si quid mutandum sit, malim levissima mutatione scribere a singulis, &c. provenerant fuctiones: ita ut hæc fuerit Livii mens, nondum illis temporibus factiones a singulis (sibi privatim consulentibus) ortas fuisse ; quemadmodum postea factum, cum factionum capita sibi quisque imperium quærere cœperunt. + Pervenerant] Suspicor legendum prævaluerant, hoc est, plus valuerant quam totius ordinis auctoritas. Multoties usus est Livius voce prævalidus,' quanquam verba 'prævaleo' et 'prævalesco' frequentiori in usu fuisse sequentibus ætatibus, quam Liviana, non ignoro. Optimo tamen ævo ignota non fuisse ostendit J. G. Vossius lib. VII. de vitiis sermonis. Fuit et cum suspicarer pervaluerant, hoc est, satis validæ erant, aut vires necessarias acquisiverant, sed exempla vocis ceteroquin analogicæ desunt. J. Clericus. i Factiones] Contentio et discordia optimatum proprie factio dicitur, seditio vulgi, inimicitiæ privatorum, bellum hostium. Inter ordines certabatur] An inter Romanum et Sabinum, ut interpretatur Velcurio? At hoc certamen nationum esset, non ordinum. Sed cum appareat duplicem fuisse contentionem, alteram inter Senatores ipsos, hinc veteres Romanos, inde Sabinos, alteram inter plebem et Senatum, ordinum nomen, quod proprie diversos hominum in rep. gradus significat, ad hoc posterius certamen pertinens, ad nationum quoque inter Patricios discordiam trahi potest. In societate aqua] Fœdus æquale, |