cupiditate agitabatur; sua cuique satis placeb Postea vero quam in Asia Cyrus, in Graecia L daemonii et Athenienses coepere urbes atque na nes subigere, lubidinem dominandi caussam I habere, maxumam gloriam in maxumo imperio tare: tum demum periculo atque negotiis comper est, in bello plurimum ingenium posse.

Quodsi regum atque imperatorum animi virtu pace ita, uti in bello, valeret, aequabilius atque stantius sese res humanae haberent, neque aliud ferri, neque mutari ac misceri omnia cerneres. I imperium facile his artibus retinetur, quibus in partum est. Verum ubi pro labore desidia, pro ‹ tinentia et aequitate lubido atque superbia invas fortuna simul cum moribus immutatur. Ita in rium semper ad optumum quemque a minus b transfertur.

Quae homines arant, navigant, aedificant, vi ti omnia parent. Sed multi mortales, dediti ve atque somno, indocti incultique vitam, sicuti p grinantes, transegere: quibus profecto contra n ram corpus voluptati, anima oneri fuit. Eorum vitam mortemque iuxta aestumo, quoniam de u que siletur. Verum enimvero is demum mihi vi atque frui anima videtur, qui, aliquo negotio in tus, praeclari facinoris aut artis bonae fan quaerit.

Vel

III. Sed in magna copia rerum aliud alii nat iter ostendit. Pulchrum est, bene facere reipu cae: etiam bene dicere haud absurdum est. ce vel bello clarum fieri licet. Et qui fecere, et facta aliorum scripsere, multi laudantur. Ac 1 quidem, tametsi haudquaquam par gloria sequ scriptorem et auctorem rerum, tamen in primis duum videtur, res gestas scribere: primum, quod cta dictis exaequanda sunt; dehinc, quia pleri quae delicta reprehenderis, malivolentia et inv

edicta putant: ubi de magna virtute atque gloria boLanorum memores, quae sibi quisque facilia factu puratat, aequo animo accipit; supra ea, veluti ficta, pro alsis ducit.

ri Sed ego adulescentulus initio, sicuti plerique, a per studio ad rempublicam latus sum; ibique mihi multa advorsa fuere. Nam pro pudore, pro abstinentia, irt pro virtute audacia, largitio, avaritia vigebant. Quae e tametsi animus aspernabatur, insolens malarum artium, tamen inter tanta vitia imbecilla aetas ambitione corrupta tenebatur; ac me, quum ab reliquis imalis moribus dissentirem, nihilo minus honoris cupido eadem quae ceteros, fama, atque invidia vexabat.

vas

T

IV. Igitur ubi animus ex multis miseriis atque periculis requievit, et mihi reliquam aetatem a republica procul habendam decrevi: non fuit consilium, socordia atque desidia bonum otium conterere, neque vero agrum colendo aut venando, servilibus officiis intentum, aetatem agere; sed, a quo incepto studioque me ambitio mala detinuerat, eodem regressus, statui res gestas populi Romani carptim, ut quaeque memoria digna videbantur, perscribere: eo magis, quod mihi a spe, metu, partibus reipublicae animus liber erat.

Igitur de Catilinae coniuratione, quam verissume potero, paucis absolvam. Nam id facinus in primis ego memorabile existumo, sceleris atque periculi novitate. De cuius hominis moribus pauca prius explananda sunt, quam initium narrandi faciam.

V. Lucius Catilina, nobili genere natus, fuit magna vi et animi et corporis, sed ingenio malo pravoque. Huic ab adulescentia bella intestina, caedes, rapinae, discordia civilis grata fuere, ibique iuventutem suam exercuit. Corpus patiens inediae, algoris, vigiliae, supra quam cuiquam credibile est. Animus audax, subdolus, varius, cuius rei libet si

mulator ac dissimulator; alieni appetens, sui pr sus, ardens in cupiditatibus: satis eloquentiae, pientiae parum: vastus animus immoderata, in dibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc post minationem Lucii Sullae lubido maxuma invas reipublicae capiundae: neque id quibus modis a queretur, dum sibi regnum pararet, quidquam p habebat. Agitabatur magis magisque in dies mus ferox inopia rei familiaris et conscientia sc rum; quae utraque his artibus auxerat, quas su memoravi. Incitabant praeterea corrupti civit mores, quos pessuma ac diversa inter se mala, lu ria atque avaritia, vexabant.

Res ipsa hortari videtur, quoniam de moribus vitatis tempus admonuit, supra repetere, ac pa instituta maiorum domi militiaeque, quomodo r publicam habuerint, quantamque reliquerint, paullatim immutata, ex pulcherruma pessuma ac gitiosissuma facta sit, disserere.

VI. Urbem Romam, sicuti ego accepi, condid atque habuere initio Troiani, qui, Aenea duce pro gi, sedibus incertis vagabantur: cumque his Abor nes, genus hominum agreste, sine legibus, sine perio, liberum atque solutum. Hi, postquam in moenia convenere, dispari genere, dissimili ling alius alio more viventes, incredibile memoratu quam facile coaluerint. Sed postquam res eor civibus, moribus, agris aucta, satis prospera sa que pollens videbatur, sicuti pleraque mortalium bentur, invidia ex opulentia orta est. Igitur re populique finitumi bello tentare: pauci ex ami auxilio esse; nam ceteri, metu perculsi, a pericu aberant. At Romani, domi militiaeque intenti, fe nare, parare, alius alium hortari, hostibus obvi ire, libertatem, patriam, parentesque armis tege Post, ubi pericula virtute propulerant, sociis at amicis auxilia portabant, magisque dandis, quam

cipiundis beneficiis amicitias parabant. Imperium legitimum, nomen imperii regium habebant. Delecti, quibus corpus annis infirmum, ingenium sapientia validum erat, reipublicae consultabant; hi vel aetate, vel curae similitudine, patres adpellabantur. Post, ubi regium imperium, quod initio conservandae libertatis atque augendae reipublicae fuerat, in superbiam dominationemque se convortit, immutato more, annua imperia binosque imperatores sibi fecere. Eo modo minume posse putabant per licentiam insolescere animum humanum.

VII. Sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere, magisque ingenium in promptu habere. Nam regibus boni, quam mali, suspectiores sunt, semperque his aliena virtus formidolosa est. Sed civitas, incredibile memoratu est, adepta libertate, quantum brevi creverit: tanta cupido gloriae incesserat. Jam primum iuventus, simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usu militiam discebat: magisque in decoris armis et militaribus equis, quam in scortis atque conviviis, lubidinem habebant. Igitur talibus viris non labos insolitus, non locus ullus asper aut arduus erat, non armatus hostis formidolosus: virtus omnia domuerat. Sed gloriae maxumum certamen inter ipsos erat: sic se quisque hostem ferire, murum adscendere, conspici, dum tale facinus faceret, properabat: eas divitias, eam bonam Tamam magnamque nobilitatem putabant: laudis vidi, pecuniae liberales erant: gloriam ingentem, divitias honestas volebant. Memorare possem, quibus in locis maxumas hostium copias populus Romaus parva manu fuderit, quas urbes, natura munitas, pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto traheret.

VIII. Sed profecto fortuna in omni re dominatur: ea res cunctas ex lubidine magis, quam ex vero, ceebrat obscuratque. Atheniensium res gestae, sicu

ti ego aestumo, satis amplae magnificaeque fuer verum aliquanto minores tamen, quam fama feru tur. Sed quia provenere ibi scriptorum magna genia, per terrarum orbem Atheniensium facta p maxumis celebrantur. Ita eorum, qui ea fecer virtus tanta habetur, quantum verbis ea potuere e tollere praeclara ingenia. At populo Romano nun quam ea copia fuit, quia prudentissumus quisqu maxume negotiosus erat, ingenium nemo sine co pore exercebat, optumus quisque facere, quam d cere, sua ab aliis bene facta laudari, quam ipse alio rum narrare, malebat.

IX. Igitur domi militiaeque boni mores coleban tur; concordia maxuma, minuma avaritia erat: iu bonumque apud eos non legibus magis, quam natu ra, valebat. Iurgia, discordias, simultates cum ho stibus exercebant: cives cum civibus de virtute ce tabant; in suppliciis deorum magnifici, domi parc in amicos fideles erant. Duabus his artibus, auda cia in bello, ubi pax evenerat, aequitate, seque rem que publicam curabant. Quarum rerum ego maxu ma documenta haec habeo, quod in bello saepiu vindicatum est in eos, qui contra imperium in hoster pugnaverant, quique tardius, revocati, praelio ex cesserant, quam qui signa relinquere, aut pulsi loc cedere ausi erant: in pace vero [quod] beneficii magis, quam metu, imperium agitabant, et, accept iniuria, ignoscere, quam persequi, malebant.

X. Sed ubi labore atque iustitia respublica cre vit, reges magni bello domiti, nationes ferae et po puli ingentes vi subacti, Carthago, aemula imperi Romani, ab stirpe interiit, cuncta maria terraeque patebant: saevire fortuna ac miscere omnia coepit Qui labores, pericula, dubias atque asperas res faci le toleraverant, iis otium, divitiae, optandae aliis oneri miseriaeque fuere. Igitur primo pecuniae deinde imperii cupido crevit: ea quasi materies