prohibent angustiae loci. Quodsi virtuti vestra fortuna inviderit, cavete, ne inulti animam amittatis neu capti potius, sicuti pecora, trucidemini, quam virorum more pugnantes, cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis."

LIX. Haec ubi dixit, paullulum commoratus, signa canere iubet; atque instructos ordines in locum aequum deducit. Dein, remotis omnium equis, quo militibus, exaequato periculo, animus amplior esset, ipse pedes exercitum pro loco atque copiis instruit. Nam, uti planities erat inter sinistros montes et ab dextra rupe aspera, octo cohortes in fronte constituit: reliqua signa in subsidiis artius collocat. Ab his centuriones omnes [lectos] et evocatos, praeterea ex gregariis militibus optumum quemque armatum in primam aciem subducit. C. Manlium in dextra, Faesulanum quemdam in sinistra parte curare iubet: ipse cum libertis et colonis propter aquilam adsistit, quam bello Cimbrico C. Marius in exercitu habuisse dicebatur. At ex altera parte C. Antonius, pedibus aeger, quod praelio adesse nequibat, M. Petreio legato exercitum permittit. Ille cohortes veteranas, quas tumulti caussa conscripserat, in fronte; post eas ceterum exercitum in subsidiis locat. Ipse equo circumiens, unumquemque nominans adpellat, hortatur, rogat, ut meminerint, se contra latrones inermos, pro patria, pro liberis, pro aris atque focis suis certare. Homo militaris, quod amplius annos triginta tribunus, aut praefectus, aut legatus, aut praetor cum magna gloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum fortia noverat; ea commemorando militum animos accendebat.

LX. Sed ubi, omnibus rebus exploratis, Petreius tuba signum dat, cohortes paullatim incedere iubet; idem facit hostium exercitus. Postquam eo ventum est, unde a ferentariis praelium committi posset, ma

timo clamore infestis signis concurrunt; pila omitamint, gladiis res geritur. Veterani, pristinae virtuini, smemores, cominus acriter instare; illi haud timiluctresistunt; maxuma vi certatur. Interea Catilina

cum expeditis in prima acie versari, laborantibus mouccurrere, integros pro sauciis arcessere: omnia ines-providere, multum ipse pugnare, saepe hostem feriiumere; strenui militis et boni imperatoris officia simul us a exsequebatur. Petreius, ubi videt, Catilinam, conquera ac ratus erat, magna vi contendere; cohortem stros praetoriam in medios hostis inducit, eosque perturesinatos atque alios alibi resistentes interficit: deins code utrimque ex lateribus ceteros adgreditur. Manatos,ius et Faesulanus in primis pugnantes cadunt. Postemquam fusas copias seque cum paucis relictum videt anli Catilina, memor generis atque pristinae dignitatis part suae, in confertissumos hostis incurrit, ibique pu pteraguans confoditur.

is in e

LXI. Sed confecto praelio, tum vero cerneres, C.quanta audacia quantaque vis animi fuisset in exer

nega citu Catilinae. Nam fere, quem quisque pugnando lle colocum [vivus] ceperat, eum, amissa anima, corpore pser tegebat. Pauci autem, quos medios cohors praeto

ectus

exerc

tia not

bidria disiecerat, paullo diversius, sed omnes tamen adue vorsis volneribus conciderant. Catilina vero longe erina suis, inter hostium cadavera repertus est, paullueris lum etiam spirans, ferociamque animi, quam habueris, rat vivus, in voltu retinens. Postremo ex omni copia neque in praelio neque in fuga quisquam civis ingenuus captus est: ita cuncti suae hostiumque vitae juxta pepercerant. Neque tamen exercitus populi sac Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat; nam strenuissumus quisque aut occiderat in Petre praelio, aut graviter volneratus discesserat. Mulreibetrautem, qui ex castris visundi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia cadavera, amicum alii, pars hospitem aut cognatum reperiebant; fuere

> vent

set,

item, qui inimicos suos cognoscerent. Ita varie omnem exercitum laetitia, moeror, luctus atque g dia agitabantur.

C. CRISPI SALLUSTII

DE

BELLO IUGURTHINO

HISTORIA.

I. Falso queritur de natura sua genus humanum quod, imbecilla atque aevi brevis, forte potius, quar virtute, regatur. Nam contra reputando, nequ maius aliud neque praestabilius invenias, magisqu naturae industriam hominum, quam vim aut tempus deesse. Sed dux atque imperator vitae mortalium animus est: qui ubi ad gloriam virtutis via grassatur abunde pollens potensque et clarus est, neque fortu na eget, quippe quae probitatem, industriam, cete rasque artes bonas neque dare neque eripere cui quam potest. Sin, captus pravis cupidinibus, a inertiam et voluptates corporis pessumdatus est perniciosa lubidine paullisper usus: uhi per socor diam vires, tempus, ingenium defluxere, naturae in firmitas accusatur; suam quique culpam auctores a negotia transferunt. Quodsi hominibus bonarum

atus

er s

turk

rum tanta cura esset, quanto studio aliena ac nihil ofutura multumque etiam periculosa petunt; nee regerentur magis quam regerent casus, et eo agnitudinis procederent, ubi pro mortalibus gloria eterni fierent.

II. Nam uti genus hominum compositum ex cor pre et anima est, ita res cunctae studiaque omnia ostra corporis alia, alia animi naturam sequuntur. itur praeclara facies, magnae divitiae, ad hoc vis orporis et alia huiuscemodi omnia, brevi dilabunr; at ingenii egregia facinora, sicuti anima, imImortalia sunt. Postremo corporis et fortunae boorum, ut initium, sic finis est: omniaque orta occiunt, et aucta senescunt; animus incorruptus, aeterus, rector humani generis, agit atque habet cuncta, neque ipse habetur. Quo magis pravitas eorum ad miranda est, qui, dediti corporis gaudiis, per luxum tignaviam aetatem agunt: ceterum ingenium, quo eque melius neque amplius aliud in natura mortaum est, incultu atque socordia torpescere sinunt: quum praesertim tam multae variaêque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur.

III. Verum ex his magistratus et imperia, postre mo omnis cura rerum publicarum, minume mihi hae tempestate cupiunda videntur, quoniam neque virtu ti honos datur, neque illi, quibus per fraudem ius fuit, utique tuti aut eo magis honesti sunt.

Nam

i quidem regere patriam aut parentes, quamquam et possis et delicta corrigas, tamen importunum est; quum praesertim omnes rerum mutationes caedem, fugam, incendia, aliaque hostilia portendant; frustra autem niti, neque aliud se fatigando, nisi, odium, quaerere, extremae dementiae est; nisi forte quem inhonesta et perniciosa lubido tenet, potentiae paucorum decus atque libertatem suam gratificari.

IV. Ceterum ex aliis negotiis, quae ingenio exertore centur, in primis magno usui est memoria rerum ge

starum: cuius de virtute quia multi dixere, praet eundum puto; simul ne per insolentiam quis exis met memet studium meum laudando extollere. que ego credo fore, qui, quia decrevi procul a publica aetatem agere, tanto tamque utili laborin nomen inertiae imponant: certe, quibus maxuma dustria videtur, salutare plebem et conviviis grati quaerere. Qui si reputaverint, et quibus ego tem ribus magistratus adeptus sim, et quales viri id adsequi nequiverint, et postea quae genera homin in senatum pervenerint; profecto existumabunt, magis merito, quam ignavia, iudicium animi mei ́n tavisse, maiusque commodum ex otio meo, quam aliorum negotiis, reipublicae venturum. Nam s pe ego audivi, Q. Maxumum, P. Scipionem, praet ea civitatis nostrae praeclaros viros solitos ita cere, quum maiorum imagines intuerentur, vehem tissume sibi animum ad virtutem accendi. Scili non ceram illam neque figuram tantam vim in s habere; sed memoriâ rerum gestarum eam flamm egregiis viris in pectore crescere, neque prius se ri, quam virtus eorum famam atque gloriam adaeq verit. At contra, quis est omnium, his moribus, q divitiis et sumptibus, non probitate neque indust cum maioribus suis contendat? Etiam homines no qui antea per virtutem soliti erant nobilitatem an venire, furtim et per latrocinia potius, quam bo artibus, ad imperia et honores nituntur; proi quasi praetura et consulatus atque alia omnia hui cemodi per se ipsa clara et magnifica sint; ac 1 perinde habeantur, ut eorum, qui ea sustinent, vir est. Verum ego liberius altiusque processi, d me civitatis morum piget taedetque. Nunc ad ceptum redeo.

V. Bellum scripturus sum, quod populus Ro nus cum Iugurtha, rege Numidarum, gessit: prim quia magnum et atrox variâque victoria fuit; d