Immagini della pagina
PDF
ePub

petus poterat, nihil iam ordinum memores passim, qua cuique 10 proximum fuit, in fugam effunduntur. et quamquam eo proelio aliquantum et Romanis aucti et deminuti hostibus animi erant, tamen numquam per aliquot insequentis dies ab excursionibus equitum levisque armaturae cessatum est.

14 Ubi satis temptatae per haec levia certamina vires sunt, prior Hasdrubal in aciem copias eduxit, deinde et Romani 2 processere. sed utraque acies pro vallo stetit instructa, et cum ab neutris pugna coepta esset, iam die ad occasum inclinante a Poeno prius, deinde ab Romano in castra copiae 3 reductae. hoc idem per dies aliquot factum. prior semper Poenus copias castris educebat, prior fessis stando signum receptui dabat: ab neutra parte procursum telumve missum 4 aut vox ulla orta. mediam aciem hinc Romani, illinc Carthaginienses mixti Afris, cornua socii tenebant - erant autem utrisque Hispani; pro cornibus ante Punicam aciem ele5 phanti castellorum procul speciem praebebant. iam hoc in utrisque castris sermonis erat ita, ut instructi stetissent, pugnaturos, medias acies Romanum Poenumque, quos inter belli causa esset, pari robore animorum armorumque concursuros. 6 Scipio ubi haec obstinate credi animadvertit, omnia de industria

wohin stürzen", verbindet er incidere mit dem Dativ der Sache, vgl. 26, 39, 22 foribus u. o.

10. aliquantum — aucti] trotz des komparativen Begriffes von aucti ist aliquantum beibehalten; vgl. 22, 18, 2 numero aliquantum praestabant; auch bei crescere, superare, eminere.

per aliquot insequentis dies] vgl. 27, 42, 9 insequentibus continuis diebus aliquot.

cessatum est]

ab excursionibus ,wurde nachgelassen mit Ausfällen"; Liv. wendet in dieser Bedeutung cessare meist passiv und unpersönlich an; vgl. cessatum est ab apparatu 21, 11, 5. 23, 19, 2 ab oppugnatione.

c. 14, 2. pro vallo stetit],,stand unthätig vor dem Walle." pro = vorn vor und zum Schutze, vgl. § 4 pro cornibus.

die ad occasum inclinante],,als der Tag sich zum Untergange neigte"; vgl. 9, 32, 6 sol meridie se inclinavit; sonst sagt Liv. stets occasus und ortus solis, nicht diei.

Zu inclinare vgl. c. 1, 1 declinaverat.

4. Carthaginienses mixti Afris] eigentliche Karthager, gemischt mit anderen afrikanischen Völkern; vgl. c. 13, 8 Poeni Numidaeque. c. 14, 19 Poeni veterani Afrique. 30, 33, 5 Carthaginienses Afrosque.

5. hoc sermonis erat],,es herrschte das Gerede". Häufig hängt von dem substantivierten Neutrum des Pronomens ein Genitiv ab; vgl. 27, 49, 7 id solacii und besonders häufig quid rei und id roboris est.

quos inter belli causa] die Anastrophe von inter nach einem Pronomen findet sich auch bei Cic. u. Caesar einige Male; nach Substantiven vgl. 22, 3, 3 Faesulas inter Arretiumque, was sonst dichterisch ist.

animorum armorumque] beliebte allitterierende Verbindung, auch bei Cic.; vgl. 7, 13, 6 sine animis, sine armis. 27, 16, 1 non animo non armis; in umgekehrter Stellung 6, 29, 2 fretus armis animisque.

6. obstinate credi],,dafs es ent

in eum diem, quo pugnaturus erat, mutavit. tesseram vesperi 7 per castra dedit, ut ante lucem viri equique curati (et) pransi essent, armatus eques frenatos instratosque teneret equos. vixdum satis certa luce equitatum omnem cum levi armatura 8 in stationes Punicas immisit; inde confestim ipse cum gravi agmine legionum procedit, praeter opinionem destinatam suo- 9 rum hostiumque Romano milite cornibus firmatis, sociis in mediam aciem acceptis.

Hasdrubal clamore equitum excitatus ut ex tabernaculo 10 prosiluit tumultumque ante vallum et trepidationem suorum et procul signa legionum fulgentia plenosque hostium campos vidit, equitatum omnem extemplo in equites emittit; ipse cum 11 peditum agmine castris egreditur nec ex ordine solito quicquam acie instruenda mutat. equitum iam diu anceps pugna 12 erat nec ipsa per se decerni poterat, quia pulsis, quod prope in vicem fiebat, in aciem peditum tutus receptus erat; sed ubi 13

[merged small][merged small][merged small][merged small][ocr errors][merged small]
[ocr errors]

frenatos instratosque],,gezäumt und gesattelt"; nach 37, 20, 12 equos non sternere poterant sagt man zwar sternere equos, so dafs in eigentlich überflüssig erscheint; doch findet es sich fast stets; vgl. 21, 54, 5 instratis equis. 21, 27, 9. 34, 7, 3 u. ö. Auch neben frenatos findet sich infrenatos; vgl. 37, 20, 4 u. 12.

9. praeter opinionem destinatam] ,,gegen die feststehende Meinung"; in diesem Sinne sagt Liv. nur ein

[merged small][merged small][merged small][merged small][merged small][ocr errors][merged small][merged small]

instrueretur; vgl. 4, 29, 3 repetendo signo primam impressionem factam = cum repeteretur.

12. ipsa per se decerni poterat] ,,konnte nicht für sich allein zur Entscheidung gebracht werden"; vgl. c. 33, 5 decernere pugnam; 25, 41, 6 rem decrevit; meistens ist decernere intransitiv den Entscheidungskampf liefern.

=

[ocr errors][merged small]

iam haud plus quingentos passus acies inter sese aberant, signo receptui dato Scipio patefactisque ordinibus equitatum omnem levemque armaturam, in medium acceptam divisamque 14 in partes duas, in subsidiis post cornua locat. inde, ubi incipiendae iam pugnae tempus erat, Hispanos ea media 15 acies fuit

[ocr errors]
[ocr errors]

presso gradu incedere iubet; ipse e dextro cornu ibi namque praeerat nuntium ad Silanum et Marcium mittit, ut cornu extenderent in sinistram partem, quem ad 16 modum se tendentem ad dextram vidissent, et cum expeditis peditum equitumque prius pugnam consererent cum hoste, 17 quam coire inter se mediae acies possent. ita diductis cornibus cum ternis peditum cohortibus ternisque equitum turmis, ad hoc velitibus, citato gradu in hostem ducebant, sequentibus

dauert; vgl. 24, 13, 7 ut nihil procedebat processit; 25, 33, 8 postquam socii — retineri (non) poterant, statuit u. ö.

acies inter sese aberant] mit inter se wird das reciproke Verhältnis ohne Rücksicht auf den eigentlich vom Verbum erforderten Casus (altera ab altera) ausgedrückt; vgl. 44, 25, 12 nequiquam inter se captati (alter ab altero) u. ö.

patefactisque ordinibus] nach Polybius erfolgte die Bewegung dia τῶν διαστημάτων durch die Intervalle der Schlachtlinie, was wahrscheinlicher ist.

in medium acceptam] so Liv. stehend; vgl. 21, 46, 9 consulem in medium acceptum. 21, 24, 4 accepturum in castra. 26, 4, 5 in equos accipientes.

14. presso gradu incedere] das Centrum soll langsam vorrücken, um den Kampf mit den punischen Kerntruppen im Centrum hinauszuschieben; die Flügel avancieren schnell, indem sie zugleich den Feind zu überflügeln suchen. Die zu letzterem erforderliche Bewegung wird erst unmittelbar vor dem Zusammenstofs ausgeführt, um Gegenmafsregeln des Feindes unmöglich zu machen. Zur Wendung vgl. 8, 8, 9 pede presso retro cedentes. 38, 21, 3 leni gradu; vgl. § 17.

[ocr errors]

15. nuntium mittit] die Angabe ist unwahrscheinlich, da die kom

plicierte Bewegung angesichts des Feindes nur nach klarer, vorausgegangener Anordnung möglich war. Auch berichtet Polybius demgemäfs.

-

17. cum ternis cohortibus] der verwirrt dargestellte Vorgang ist nach Polybius folgender. Die drei ersten Manipel des rechten Flügels rücken mit halb rechts (in obliquum) vor den äussersten feindlichen linken Flügel und machen demselben gegenüber Front; die hinter diesen Manipeln stehenden Reiter und Veliten marschieren rechts daneben in gleicher Weise auf; darauf rücken die folgenden drei Manipel links neben die zuerst aufmarschierten; die zu den zweiten drei Manipeln gehörigen Reiter und Veliten aber setzen sich nach rechts hin neben die zuerst aufmarschierten Reiter und Veliten. Dasselbe geschieht auf dem linken Flügel in entgegengesetzter Richtung. Ein jeder der feindlichen Flügel wird somit von einer Hälfte der gesamten Reiterei und Veliten überflügelt.

[ocr errors][merged small][merged small][merged small][merged small][merged small]

in obliquum aliis. sinus in medio erat, qua segnius Hispano- 18 rum signa incedebant. et iam conflixerant cornua, cum, quod 19 roboris in hostium acie erat, Poeni veterani Afrique nondum ad teli coniectum venissent neque in cornua, ut adiuvarent pugnantes, discurrere auderent, ne aperirent mediam aciem venienti ex adverso hosti. cornua ancipiti proelio urgebantur: 20 eques levisque armatura (ac) velites, circumductis alis in latera incurrebant, cohortes a fronte urgebant, ut abrumperent cornua a cetera acie. et cum ab omni parte haudquaquam par pugna 15 erat, tum quod turba Baliarium tironumque Hispanorum Romano Latinoque militi obiecta erat; et procedente iam die vires 2 etiam deficere Hasdrubalis exercitum coeperant, oppressos matutino tumultu coactosque, priusquam cibo corpora firmarent, raptim in aciem exire; et ad id sedulo diem extraxerat 3 Scipio, ut sera pugna esset: nam ab septima demum hora peditum signa cornibus incucurrerunt, ad medias acies ali- 4 quanto serius pervenit pugna, ita ut prius aestus a meridiano sole laborque standi sub armis et simul fames sitisque corpora adficerent, quam manus cum hoste consererent. itaque steterunt 5 scutis innixi. iam super cetera elephanti etiam, tumultuoso genere pugnae equitum velitumque et levis armaturae conster

18. sinus] eine Abweichung von der geraden Schlachtlinie nach innen, Einbuchtung; vgl. 22, 47, 8 sinum in medio dedit von der punischen Aufstellung bei Cannae.

signa incedebant],,die Abteilungen rückten vor"; auch ohne Zusatz von segnius liegt der Begriff des ,,langsam" darin; vgl. 21, 33, 1 agmen incedere coepit.

19. iam conflixerant] .,sie waren schon in Kampf geraten".

20. levisque armatura] ist bisher nicht als besonderer Truppenteil von den Veliten geschieden worden.

c. 15, 1. haudquaquam par] vgl. 22, 18, 4 haudquaquam pari certamine. c. 28, 13 haudquaquam inpar. c. 41, 1 haudquaquam par Poenis dimicatio; wie sonst aequus und iniquus.

3. ad id],,überdies", wie c. 14, 17 ad hoc; vgl. 1, 6, 3 ad id und 26, 45, 8 ad id, quod. Meistens bedeutet ad id freilich: zu diesem Zwecke, vgl. c. 3, 7; oder: bis zu dieser Zeit, vgl. 21, 52, 6.

ab septima demum hora] wie ,,nur" wird auch ,,erst" bei Zahlen

Tit. Liv. B. 28.

an

meist nicht ausgedrückt; nur einigen Stellen setzt Liv. dafür demum hinter das Zahlwort; vgl. 30, 21, 9 sexto decimo demum anno.

cornibus incucurrerunt] nur zweimal verbindet Liv. incurro mit dem Dativ der Person; hier und 22, 17,6 levi armaturae; sonst stets mit in c. acc.; vgl. c. 14, 20 in latera incurrebant.

4. pervenit pugna] dieselbe Personifikation 2, 46, 3 pugna iam in manus, iam ad gladios venerat; vgl. c. 20, 6 ira crudelis - pervenit.

a meridiano sole],,infolge der Mittagssonne"; ab zur Bezeichnung des Grundes vgl. 4, 32, 1 ab re male gesta perculso. 25, 39, 9 calentes ab recenti pugna u. ö.

5. scutis innixi] die Stellung ermüdeter Soldaten beschreibt 44, 33, 9 innixos pilo, capite super marginem scuti posito. 35, 5, 7 in scuta incumbentes. 8, 7, 11 cuspidi parmaque innixum.

consternati],,scheu geworden"; oft auf Menschen übertragen. 38, 17, 6 pecorum in modum consternatos. vgl. c. 25, 5.

3

sed

6 nati, e cornibus in mediam aciem sese intulerant. fessi igitur corporibus animisque rettulere pedem, ordines tamen servantes, 7 haud secus quam si imperio ducis cederent integra acie. cum eo ipso acrius, ubi inclinatam sensere rem, victores se undi8 que inveherent, nec facile impetus sustineri posset, quamquam retinebat obsistebatque cedentibus Hasdrubal, ab tergo esse 9 collis tutumque receptum, si modice se reciperent, clamitans, tamen vincente metu verecundiam, cum proximus quisque hostem caderet, terga extemplo data, atque in fugam sese 10 omnes effuderunt. ac primo constituere signa in radicibus collium ac revocare in ordines militem coeperant cunctantibus in adversum collem erigere aciem Romanis; deinde, ut inferri inpigre signa viderunt, integrata fuga in castra pavidi com11 pelluntur. nec procul vallo Romanus aberat, cepissetque tanto impetu castra, ni se ex vehementi sole, qualis inter gravis imbre nubes effulget, tanta vis aquae deiecisset, ut vix in castra sua receperint se victores, quosdam etiam religio ceperit 12 ulterius quicquam eo die conandi. Carthaginienses, quamquam fessos labore ac vulneribus nox imberque ad necessariam 13 quietem vocabat, tamen, quia metus et periculum cessandi non

7. eo ipso],,eben deswegen"; kausaler Ablativ, vgl. 29, 24, 4 ne vera eo ipso, quod celarentur, sua sponte magis emanarent; eo allein vgl. 8, 17, 8 eo exercitus Romanus non deductus.

se

[ocr errors]

inveherent] vgl. 30, 11, 9 effuse invehentem sese hostem; sonst invehi in aliquem, vgl. c. 30, 6 in Adherbalem.

8. modice se reciperent] „langsam sich zurückzögen“; nicht citato gradu; vgl. 30, 5, 3 modico gradu ad castra hostium perventum est.

9. vincente metu verecundiam] ,,als die Furcht die Scheu überwog"; verecundia bezeichnet stets die Scheu vor den Göttern, den Gesetzen, göttlichen oder gesetzlichen Instituten oder den diese vertretenden Menschen; anders 27, 12, 15 vincente pudorem metu Ehrgefühl; vgl. d. Anh.

=

proximus quisque hostem] der Accusativ bei proximus ist durchaus ungewöhnlich; vgl. jedoch 29, 7, 6 proximus cum steterat.

10. erigere aciem] „die Schlachtordnung den Berg hinauf zu führen"; vgl. 1, 27, 6 erigit totam aciem. 2,

51, 8. 9, 43, 20. 10, 26, 8. 38, 26, 2; ebenso erigere agmen 7, 34, 9. 9, 31, 14. 10, 14, 14 erigere in montes agmen.

integrata fuga] integrare, seltener als das Compositum redintegrare; beide fast nur mit den Objekten bellum, pugnam, proelium, caedem, clamorem in Schlachtbeschreibungen; vg1. d. Anh.

11. ex vehementi sole],,infolge von (und unmittelbar nach) dem brennenden Sonnenschein"; vgl. 26, 4, 8 pavor ex re nova.

=

ulterius quicquam],, etwas Weiteres"; quicquam steht wegen des in religio ceperit enthaltenen negativen Begriffes nicht wollen; vgl. 40, 5, 4 aspernantium tale quicquam; ferner 3, 30, 2 ulteriusque ventum foret. 4, 26, 10 quo quid ulterius privato timendum foret. 30, 42, 19 quo nihil ulterius sit.

12. vocabat],,einlud"; von unbelebten Dingen bei Dichtern häufig; vgl. 26, 44, 2 quo clamor, quo subita vocasset res.

13. cessandi],,unthätig zu sein“; ohne nähere Bestimmung häufig; vgl. 30, 12, 6 spatium ad cessandum.

[ocr errors]
« IndietroContinua »