sum, neque apud illos tutum, pati: Itaque et Gætulos, et Jugurtham, ex sociis nostris prædam agentes, sæpe adgressus in itinere1 fuderat, ipsumque regem haud procul ab oppido Cirta armis exuerat.

Quæ postquam gloriosa modo, neque belli patrandi3, cognovit, statuit urbes, quæ viris aut loco pro hostibus, et adversum se1 opportunissimæ erant, singulas circumvenire: ita Jugurtham aut præsidiis nudatum, si ea pateretur, aut prælio certaturum. Nam Bocchus nuncios ad eum sæpe miserat, "velle populi Romani amicitiam, ne quid ab se hostile timeret." Id simulaveritne, quo improvisus gravior accideret, an mobilitate ingenii pacem atque bellum mutare solitus5, parum exploratum.

LXXXIX. Sed consul, uti statuerat, oppida castellaque munita adire : partim vi, alia metu, aut præmia ostentando, avertere ab hostibus. Ac primo mediocria gerebat, existimans, Jugurtham ob suos tutandos in manus venturum. Sed, ubi illum procul abesse, et aliis negotiis intentum, accepit, majora et magis aspera adgredi tempus visum est. Erat inter ingentes solitudines oppidum magnum atque valens, nomine Capsa7,

1 In itinere, "on their way."

2 Armis exuerat, "had stripped of his arms," i. e. had put to flight and compelled to cast away his arms, Comp. Liv. xxii. 21; Cæs. B. G. iii. 6.

3 Belli patrandi, "such as would bring the war to a close." Comp. Liv. xxxix. 16. judicabant nihil æque dissolvendæ religionis esse.

4 Pro hostibus et adversus se, "advantageous to the enemy and disadvantageous to himself."

5 Solitus. Supp. fecerit, implied in simulaverit. Comp. Jugur. 113. ceterum dolo an vere cunctatus, parum comperimus: supp. promiserit, from the preceding clause.

6 In manus venturum, "would engage." Tac. Hist. iv. 71. ut ventum in manus deturbati præcipitantur.

7 Capsa. A city lying between the Bagrada and the lacus Tritonis. Strabo calls it the treasury (γαζοφυλάκιον) of Jugurtha.

cujus conditor Hercules Libys1 memorabatur. Ejus cives apud Jugurtham immunes, levi imperio, et ob ea fidelissimi habebantur: muniti adversum hostes non manibus modo, et armis atque viris, verum etiam multo magis locorum asperitate. Nam, præter oppido propinqua, alia omnia vasta, inculta, egentia aquæ, infesta serpentibus: quarum vis, sicuti omnium ferarum, inopia cibi acrior: ad hoc natura serpentium, ipsa perniciosa, siti magis, quam alia re, accenditur. Ejus potiendi Marium maxima cupido invaserat, cum propter usum belli, tum quia res aspera videbatur; et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, haud dissimiliter situm munitumque; nisi quod apud Thalam haud longe a manibus aliquot fontes erant, Capsenses una 3 modo, atque ea intra op→ pidum, jugi aqua, cetera pluvia utebantur. Id ibique, et in omni Africa, quæ procul a mari incultius agebat, eo facilius tolerabatur, quia Numidæ plerumque lacte et ferina carne vescebantur, neque salem, neque alia irritamenta gulæ quærebant; cibus illis adversum famem atque sitim, non lubidini neque luxuriæ, erat.

XC. Igitur consul, omnibus exploratis, credo, dis fretus; nam contra tantas difficultates consilio

1 Hercules Libys. The Libyan Hercules is the same as the Tyrian and Phoenician, Herod. ii. 44: the legendary discoverer and conqueror of Africa in the Carthaginian mythology.

2 Immunes, "free from contributions."

3 Una, scil. aqua, "spring of wa

ter:" jugi, "unfailing." Doderlein, Synon. ii. 13, 31, derives it from diu. Jugis differs from perennis: the one is "unfailing," the other "ever-flowing," from per and amnis. Ovid. Fast. iii. 654. Amne perenne latens Anna Perenna vocor.

satis providere non poterat; quippe etiam frumenti inopia tentabatur, quod Numidæ pabulo pecoris magis, quam arvo 1, student, et, quodcumque natum fuerat, jussu regis in loca munita contulerant, ager autem aridus et frugum vacuus ea tempestate, nam æstatis extremum erat; tamen pro rei copia satis providenter exornat: pecus omne, quod superioribus diebus prædæ fuerat, equitibus auxiliariis agendum adtribuit: A. Manlium legatum cum cohortibus expeditis ad oppidum Laris 2, ubi stipendium et commeatum locaverat, ire jubet; se prædabundum post paucos dies eodem venturum. Sic incepto suo occulto, pergit ad flumen Tanam.

3

XCI. Ceterum in itinere quotidie pecus exercitui per centurias, item turmas, æqualiter distribuerat, et ex coriis utres uti fierent curabat: simul et inopiam frumenti lenire, et, ignaris omnibus, parare, quæ mox usui forent. Denique sexto die, quum ad flumen ventum est, maxima vis utrium effecta. Ibi castris levi munimento positis, milites

1 Pabulo...quam arvo, "use pasture more than arable land."

2 Ad oppidum Laris. This is probably the old acc. plur. for Lares. The same place seems to be mentioned by St Augustine under the form Laribus.

3 Prædabundum, "in the course of a predatory expedition."

4 Distribuerat curabat. The plusq. perf. marks the idea in the mind of the writer, that the distribution had been already made, when

the making of the skins into bags began as if he had said, ex coriis pecorum, quæ quotidie distribuerat, utres uti fierent curabat.

5 Sexto die, quum etc.: i. q. sexto die, ex quo, "the sixth day after arriving." Comp. Cic. ad Div. x. 23. collegam triduo, quum has dabam literas, exspectabam. xv. 14. multi anni sunt quum ille in ære meo est. The same might be expressed by post sextum diem quam.

cibum capere, atque, uti simul cum occasu solis egrederentur, paratos esse jubet; omnibus sarcinis abjectis, aqua modo seque et jumenta onerare. Dein, postquam tempus visum, castris egreditur, noctemque totam itinere facto, consedit: idem proxima facit: dein tertia, multo ante lucis adventum, pervenit in locum tumulosum, ab Capsa non amplius duum millium intervallo; ibique, quam occultissime potest, cum omnibus copiis opperitur. Sed, ubi dies cœpit1, et Numidæ, nihil hostile metuentes, multi oppido egressi; repente omnem equitatum, et cum his velocissimos pedites, cursu tendere ad Capsam, et portas obsidere, jubet: deinde ipse intentus propere sequi, neque milites prædari sinere. Quæ postquam oppidani cognovere: res trepidæ 2, metus ingens, malum improvisum, ad hoc pars civium extra monia in hostium potestate, coëgere, uti deditionem facerent. Ceterum oppidum incensum: Numidæ puberes interfecti: alii omnes venum dati: præda militibus divisa. Id facinus, contra jus belli, non avaritia neque scelere3 consulis admissum; sed quia locus Jugurthæ opportunus, nobis aditu difficilis, genus hominum mobile, infidum, neque beneficio neque metu coërcitum 4.

1 Ubi dies cœpit, "at break of day." Comp. Tac. Ann. iv. 25. simul cœptus dies.

2 Res trepida, "the confusion of their affairs," or, "into which they were thrown." Comp. Virg. Æn. i. 563. Res dura et regni novitas, "the difficulty of my position."

3 Non avaritia neque scelere :

"neither from lust of plunder, nor from a wanton disregard of law and usage." Scelus is the breach of a positive law, human or divine.

4 Coercitum, i. e. quod coerceri potest, to be controlled." See on ch. 76, and comp. Tac. Ann. iv. 30. delatores genus hominum pœnis quidem nunquam satis coercitum.

XCII. Postquam tantam rem Marius sine ullo suorum incommodo patravit, magnus et clarus antea, major et clarior haberi cœpit. Omnia non bene consulta modo, verum etiam casu data, in virtutem trahebantur: milites, modesto imperio habiti simul, et locupletes, ad cœlum ferre: Numidæ magis, quam mortalem, timere: postremo omnes, socii atque hostes, credere, illi aut mentem divinam esse, aut deorum nutu cuncta portendi 2. Sed consul, ubi ea res bene evenit, ad alia oppida pergit: pauca, repugnantibus Numidis, capit; plura, deserta propter Capsensium miserias, igni corrumpit: luctu atque cæde omnia complentur. Denique, multis locis potitus, ac plerisque exercitu incruento, ad aliam rem adgreditur, non eadem asperitate, qua Capsensium, ceterum haud secus difficilem 3. Namque haud longe a flumine Mulucha, quod Jugurtha Bocchique regnum disjungebat, erat, inter ceteram planitiem mons saxeus, mediocri castello satis patens, in immensum editus, uno perangusto aditu relicto: nam omnis natura, velut opere atque consulto, præceps. Quem locum Marius, quod ibi regis thesauri erant, summa

1 Trahebantur. This word signifying an improper, illegitimate application, refers properly to the latter clause, and only by zeugma to the former.

2 Deorum nutu...portendi, "revealed to him by divine decree." The whole passage seems to be imitated by Q. Curtius, iii. jam primum nihil sine divina ope aggredi videbatur; nam

cum esset præsto ubique fortuna, temeritas in gloriam cesserat.

3 Non eadem asperitate...haud secus difficilem, "not so perilous, but equally difficult." Asper fig. fierce, violent, destructive; in which sense it is often joined with bellum, fata, &c.

4 Inter ceteram planitiem, i. q. in cetera planitie. Comp. c. 88. inter ingentes solitudines oppidum magnum.