sibi populoque Romano exinde amicissimus est habitus. Interim Nicomedes Bithyniae rex diem obiit, qui regni ac bonorum suorum haeredem ex testamento reliquerat populum Romanum. Praesensit quidem Mithridates fore, ut si ejus provinciae potirentur, Romani arma in se converterent. Bellum itaque ante renovandum censuit, quam ex Italia in Bithyniam copiae transmitterentur. Atque ut consiliis suis speciem pietatis obtenderet, per totam Asiam vulgari curavit, sorori suae Nusae, quam Nicomedi nuptam Romani reginam probaverant, superesse ex eo genitum filium, cui regnum jure deberetur. Exhibitoque simul principibus viris et populo ingenuae formae adolescentulo, quem Nicomedem appellavit, quasi ut tueretur sororis filii jura, exercitum comparavit.

His rebus Romae nunciatis, L. Lucullus consul pedestribus adversus Ponti regem copiis, navalibus M. Cotta collega ejus praefecti sunt. Ambo maturavere iter pergere : Chalcedonem versus Cotta navigavit, et portum cum classe ingressus est. Ibi milites ex navibus expositos Nudo duci concredidit: ipse cum paucis in urbem introivit. Mithridates Romanorum adventu per exploratores cognito, magnis itineribus in eos contendit, proelium antea commissurus, quam Lucullus cum legionum robore adventaret. Atque ea diligentia silentioque iter confecit, ut hostes imparatos aggressus, eos incompositos, inopinato impetu attonitos, primo incursu aspera coede percusserit. Donec illi, stupore posito, turmatim omnes, ut moenibus se se tuerentur, ad urbem confugere at Cotta metuens, ne cum suis hostes ipsi, qui eos a tergo premebant urgebantque, irrumperent, obstrui portas jaculisque omnes propulsari jussit. Itaque cum primi supplices manus ad commilitones, qui in moenibus erant, attollerent, reliqui frustra a Mithridatis militibus misericordiam exposcerent, undique vulneribus confossi, nec repugnantes, ipso inspectante consule, omnes ad unum per

dedecus conciderunt. Dein naves victor adortus, earum LX cepit, IV igne combussit.

De tam insigni terra marique victoria fama per Asiam vulgata, Bithynia Mithridati se se universa dedidit; Lucul lus autem qui jam in Phrygia cum exercitu erat, obsesso collegae opem allaturus Chalcedonem properavit. Cum ille in conspectum hostium venisset, ingenti eorum numero deterritus, quippe cui non amplius triginta peditum millia, equitum bis mille et quingenti essent, destitit pugna, castrisque opportuno loco positis, ea commeatibus opplevit. Etenim futurum censuit, ut regi tot hominum millibus alendis brevi res frumentaria deesset. Nec sua eum fefellit opinio ; Mithridates enim annonae difficultate compulsus, nocte intempesta et pluvia, Chalcedone cum suis digressus, Cyzicum urbem nobilissimam et Romae foederatam oppugnatum ivit. Oppidani se se acriter tueri, adgredientes hostes repellere, certi pro Romanis quaecumque pati adversa. Interea Lucullus eo loci copiis deductis, ut hostes commeatibus facile intercluderentur, submissoque obsessis rei frumentariae militumque auxilio, victoriam suis incruentam sibi in manu esse gloriabatur. Re quidem vera fame exercitus regis celeriter afflictari coepit; eoque inopiae brevi adactus est, ut herba cadaveribusque milites vescerentur. Tum Mithridatis ambitio et pervicacia fracta. Noctu ab hac quoque obsidione discessit; missoque equitatu cum peditum parte in Bithyniam, ipse cum reliquis copiis in Pontum navigavit. Recedentes hostes terra Lucullus persecutus ad flumen Rindanicum, mox ad Granicum oppugnatos, plerosque interfecit, reliquos cepit. Classem vero ejus aggressa tempestas juxta Paron et Heracleam cum decem millibus hominum, qui vehebantur, mare absorbuit. Ipse in piscatoriam naviculam insiliens, periculo gravissimo clapsus, praeter spem incolumis Heracleam pervenit. Tum Lucullus Bithynia, Paphlagonia, Galația potitus, nemine

thridates militibus

repugnante, Ponti regnum ingressus est. spoliatus, fame, ferro pelagoque penitus absumptis, a regno profugus ad eas, quae Caucasum montem incolunt, gentes secedere coactus. Ibi ex iis barbaris exercitum conflavit peditum quadraginta millium, equitum millium quinque; cum iisque in regnum reversus, apud Cabiram constitit, ubi arma, commeatus ceteraque renovando bello necessaria comparare instituit. His rebus nunciatis, Lucullus, Murena relicto, qui Amisum obsidione premat, Cabiram cum tribus legionibus proficiscitur. Levibus utrinque proeliis vario marte saepe dimicatum est, cum uterque instructa acie pugnare metueret. Mithridates, quippe cui quatuor millia equitum recens a Scytis suppetias venerant, Romanos ut in planitiem descenderent, lacessebat: contra Lucullus cui omnis fiducia in pedite sita erat, ut pugna montuosis locis committeretur, curabat. Cum ita bellum produceretur, utraque castrà inopia rei frumentariae laborabant; sed regia vehementius: Lucullus enim cui Ariobarzanis regnum a tergo suberat bello intactum, aliqua inde subsidia sibi comparabat. Qua re factum est ut rex iis in locis diutius sibi immorandum non censuerit, castraque moveri jusserit. Vallo egressos Romani subito impetu adorti sunt; ibidemque et in fuga omnes ad internecionem deleverunt. Mithridates media in turba se vallo proripiens equum insiliit: in fugientem hostes a tergo instantes jam jam manus injiciebant, quum sive ars sive casus tulerit, dum onustus auro mulus in via militibus obvius praedae intentos detinet, ille se ex fuga Talaurim recepit. Deinde ne in hostium potestatem venirent, uxoribus sororibusque suis miserandum in modum necatis, ipse in Armeniam ad regem Tigranem, generum suum, hominibus opibusque validissimum confugit, eumque ad bellum Romanis inferendum impulit. Lucullus de eorum regum conjuratione certior factus, Tigri et Euphrate trajectis, Tigranocertam totius Armeniae principem urbem obsi

dere instituit. Tigranes, Mithridate ablegato, ne gloriae suae particeps foret, innumerabili cum exercitu ex dissimilibus: gentibus conflato, eo contendit. Tauro superato, adventantem Lucullus prospicit: Murenae cum sex millibus peditum relicto, oppugnandae urbis negotium dat : ipse cum legionibus duabus paucisque auxiliariis Tigrani occurrit, atque angusto loco, magno impetu in hostes irruit. Illi, magnis clamoribus editis, ante in fugam sc turpiter conjiciunt, quam manus consererentur, ruuntque, pars magna suismet aut proximorum telis, ceteri vice pecorum obtruncabantur.

Hac tam ingenti ac inopinata clade accepta, Tigranes malis defessus hominum conspectum fugiens, simul regno sibique desperans, malis suis illacrimabatur. Sed Mithridates fortunae vicissitudines pati suetus, cum eum adiisset, hortatus est, ut ne animum desponderet, novas vires contraheret, in posterumque bene speraret. Inter reges convenit, ut Arsacem Parthorum regem, omnium tota Asia potentissimum, sibi foedere devincirent. Quapropter missis ad eum legatis, docent quanto belli incendio Pontus et Armenia flagrent, sibique ut caveat monent; nam si quas aedes ignis cepit, haud facile sunt defensu, quin et comburantur proxumae'. Crebra fuerant de regni finibus Arsaci cum Tigrane bella, nec dum penitus simultates conquieverant. Modo ut eum sibi amicitia conjungeret, Tigranes Mesopotamiam illi ultro universam se dediturum pollicetur, si auxilium sibi adversus Romanos ferret. His rebus cognitis, Lucullus Arsacem est adhortatus ne vellet populi Romani inimicitiam in se concitare, ac florentes res suas cum Mithridatis Tigranisque perditis admiscere. Quid consilii caperet, animi pendebat Arsaces. Hoc rerum statu ad eum Mithridates epistolam misit 3 qua

1 Frag. 460.

2 Id. 367.

3 Ep. regis Mithridatis scripta ad regem Arsacem, pag. 215.

totum in Romanos conceptum odium effudit. Haec epistola, in universi Orientis ore et sermone versata, frustra fuit. Arsaces enim, Luculli armis debilitatos Mithridatem et Tigranem se facile oppressurum sperans, belli societatem repudiavit. Re quidem vera ambo ad Artaxatum iterum profligati fuerunt. Mithridates autem invicto semper animo adversae fortunae obsistens, cum Annibalis more bellum Italiae inferre moliretur, a sociis destitutus, a Pharnace filio proditus, post asperrimum triginta annorum bellum cum Romanis gestum, ense mortem sibi ipse conscivit.