21 circumvenire queat, prohibent angustiae loci. quod si virtuti vostrae fortuna inviderit, cavete inulti animam amittatis, neu capti potius sicuti pecora trucidemini, quam virorum more pugnantes cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis.'

5

59 Haec ubi dixit, paululum conmoratus signa canere iubet atque instructos ordines in locum aequom deducit. dein remotis omnium equis, quo militibus exaequato periculo animus amplior esset, ipse pedes exercitum 2 pro loco atque copiis instruit. nam, uti planities erat 10 inter sinistros montis et ab dextra rupe aspera, octo cohortis in fronte constituit, reliquarum signa in subsidio 3 artius conlocat. ab iis centuriones, omnis lectos et evocatos, praeterea ex gregariis militibus optumum quemque armatum in primam aciem subducit. C. Manlium in 15 dextra, Faesulanum quendam in sinistra parte curare iubet. ipse cum libertis et colonis propter aquilam adsistit, quam bello Cimbrico C. Marius in exercitu habuisse 4 dicebatur. at ex altera parte C. Antonius, pedibus aeger quod proelio adesse nequibat, M. Petreio legato exer- 20 5 citum permittit. ille cohortis veteranas, quas tumulti causa conscripserat, in fronte, post eas ceterum exercitum in subsidiis locat. ipse equo circumiens unum quemque nominans appellat, hortatur, rogat, ut meminerint se contra latrones inermis pro patria, pro liberis, 25 6 pro aris atque focis suis certare. homo militaris, quod amplius annos triginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum magna gloria in exercitu fuerat, pleros

13 ab iis ...

15 ar

2 cavete XNHD1m cavete ne VA'KI'sn evocatos Serv. Aen. 2, 157 omnes evocatos et centuriones Serv. 14 optumum subducit Agroec. gramm. VII 119, 24 matum om. Agroec. subduxit Agroec. 17 colonis CHI's m coloniis A C1BKn colonibus PA'NI, v. c. 28, 4 an calonibus?

...

19 pedibus aeger Arus. gramm. VII 453, 1 21 ille... locat Nón. p. 489, 34 tumulti Non. tumultus codd. 25 contra... certare Arus. gramm. VII 459, 1 inhermos P pro liberis... suis om. Arus. -26 homo militaris Prob. inst. gramm. IV 85, 5 27 amplius ... fuerat Arus. gramm. VII 451, 12

que ipsos factaque eorum fortia noverat: ea conmemorando militum animos accendebat.

Sed ubi omnibus rebus exploratis Petreius tuba60 signum dat, cohortis paulatim incedere iubet; idem facit 5 hostium exercitus. postquam eo ventum est, unde a feren- 2 tariis proelium conmitti posset, maxumo clamore cum infestis signis concurrunt; pila omittunt, gladiis res geritur. veterani pristinae virtutis memores comminus 3 acriter instare, illi haud timidi resistunt: maxuma vi 10 certatur. interea Catilina cum expeditis in prima acie 4 vorsari, laborantibus succurrere, integros pro sauciis arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire: strenui militis et boni imperatoris officia simul exequebatur. Petreius ubi videt Catilinam, contra 5 15 ac ratus erat, magna vi tendere, cohortem praetoriam in medios hostis inducit eosque perturbatos atque alios alibi resistentis interficit. deinde utrimque ex lateribus ceteros aggreditur. Manlius et Faesulanus in primis 6 pugnantes cadunt. Catilina postquam fusas copias seque 7 20 cum paucis relictum videt, memor generis atque pristinae suae dignitatis in confertissumos hostis incurrit ibique pugnans confoditur.

Sed confecto proelio, tum vero cerneres, quanta auda-61 cia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinae. 25 nam fere quem quisque vivos pugnando locum ceperat, 2 eum amissa anima corpore tegebat. pauci autem, quos 3 medios cohors praetoria disiecerat, paulo divorsius, sed

19 Catilina

25 quem...

5 postquam posset Non. p. 554,26 a om X s. s. Al 6 possit P1AC1 7 geritur] agitur Y(-NH) n m super copias vel videt scr. al.m. A CBNKsm om. rell. tegebat Comment. Lucan. 6, 132 Adnot. sup. Lucan. 6, 132, cf. Flor. epit. 2, 12, 12 (quem quis in pugnando ceperat locum) pugnando locum vivus MTF loc. viv. pugn. Adnot. sup. Lucan. vivos om. Comment. Lucan. cf. Flor., fortasse recte 27 paulo... conciderant Char. gramm. I 159,3 1 Diom. gramm. 333, 31 paulo divorsius sed] alis alibi stantes ceciderunt Char. Diom., sed haud scio an haec testimoniorum pars ad alium locum pertineat

4 omnes tamen advorsis volneribus conciderant. Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam habu5 erat vivos, in voltu retinens. postremo ex omni copia neque in proelio neque in fuga quisquam civis ingenuos 5 6 captus est: ita cuncti suae hostiumque vitae iuxta peper7 cerant. neque tamen exercitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat. nam strenuissumus quisque aut occiderat in proelio aut graviter 8 volneratus discesserat. multi autem, qui e castris visundi 10 aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia cadavera amicum alii, pars hospitem aut cognatum reperiebant; fuere item qui inimicos suos cognoscerent. 9 ita varie per omnem exercitum laetitia, maeror, luctus atque gaudia agitabantur.

1 conciderunt Char. Diom. Catilina ... repertus est Serv. Aen. 1, 488 2 vero om. Serv. 3 ferociamque... retinens Schol. Stat. Theb. 3, 94 que animi om. Schol. Stat. vivus habuerat Schol. Stat.

C. SALLUSTI CRISPI

BELLUM IUGURTHINUM

Falso queritur de natura sua genus humanum, quod 1 inbecilla atque aevi brevis forte potius quam virtute 5 regatur. nam contra reputando neque maius aliud neque 2 praestabilius invenias magisque naturae industriam hominum quam vim aut tempus deesse. sed dux atque 3 imperator vitae mortalium animus est. qui ubi ad gloriam virtutis via grassatur, abunde pollens potensque et 10 clarus est neque fortuna eget, quippe quae probitatem, industriam aliasque artis bonas neque dare neque eripere quoiquam potest. sin captus pravis cupidinibus ad 4 inertiam et voluptates corporis pessum datus est, perniciosa lubidine paulisper usus, ubi per socordiam vires 15 tempus ingenium diffluxere, naturae infirmitas accusatur: suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt. quod si hominibus bonarum rerum tanta cura esset, 5 quanto studio aliena ac nihil profutura multaque etiam periculosa <ac perniciosa) petunt, neque regerentur 20 magis quam regerent casus et eo magnitudinis proce

...

8 qui

...

...

falso..

natura

3 falso queritur *Sacerd. gramm. VI 442, 29 *Ult. Syll. gramm. IV 249, 1 falso sua Quint. inst. 9, 4, 77 falso... humanum Mar. Victorin. gramm. VI 126, 22 Don. Ter. Andr. 3, 2, 25 Char. gramm. I 199, 24 Serv. Aen. 4, 415. 11, 581 Aug. nat. et grat. 1,1 Cledon. gramm. V 64,4 Pomp. gramm. V 251, 7 Aug. gramm. V 519, 11 grassatur Non. p. 316, 9 10 neque. potest Don. Ter. Eun. 241 quippe quae NK1 H3MDnm Don. quippe qui̟ A quippe rell. codd. probitatem... bonas *Sacerd. gramm. VI 470, 14 probitatem ... potest Schol. Stat. Theb. 4,150 11 aliasque] ceterasque Sacerd. bonas om. Don. eripere quoiquam] accipere quisquam Schol. Stat. 12 sin ... cupidinibus Don. Ter. Eun. 74 16 quisque A1MD'm1 quique auctores BH1T1 actores rell. 18 studio... petunt *Aug. epist. 153, 22 19 ac perniciosa Aug., om. codd., v. Ag. 88 sqq.

rell.

2 derent, ubi pro mortalibus gloria aeterni fierent. nam uti genus hominum conpositum ex corpore et anima est, ita res cunctae studiaque omnia nostra corporis alia, alia animi naturam sequontur. igitur praeclara facies, 2 magnae divitiae, ad hoc vis corporis et alia omnia 5 huiusce modi brevi dilabuntur; at ingeni egregia facinora 3 sicuti anima inmortalia sunt. postremo corporis et fortunae bonorum ut initium sic finis est, omniaque orta occidunt et aucta senescunt: animus incorruptus, aeter nus, rector humani generis agit atque habet cuncta neque 10 4 ipse habetur. quo magis pravitas eorum admiranda est, qui, dediti corporis gaudiis, per luxum et ignaviam aetatem agunt, ceterum ingenium, quo neque melius neque amplius aliud in natura mortalium est, incultu atque socordia torpescere sinunt, quom praesertim tam 15 multae variaeque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur.

3

Verum ex iis magistratus et imperia, postremo omnis cura rerum publicarum minume mihi hac tempestate cupiunda videntur, quoniam neque virtuti honos datur 20 neque illi, quibus per fraudem ius fuit, tuti aut eo magis 2 honesti sunt. nam vi quidem regere patriam aut parentis, quamquam et possis et delicta corrigas, tamen inportunum est, quom praesertim omnes rerum mutationes 3 caedem, fugam aliaque hostilia portendant. frustra autem 25 niti neque aliud se fatigando nisi odium quaerere ex4 tremae dementiae est; nisi forte quem inhonesta et perniciosa lubido tenet potentiae paucorum decus atque libertatem suam gratificari.

...

3-7 ceterum studia omnia nostra sicuti anima inmortalia sunt Serv. Aen. 9, 95 8 omniaque ... senescunt Hier. in Ezech. praef. Aug. epist. 166, 14 Comment. Lucan. 1, 81 omnia Hier. Aug. 15 quom paratur Non. p. 82, 2 21 ius vel vis A'B HMT(?)DFn iis PN1K'l us K'm his A' is N2 usus CT fuit NKM fuit uti PA'DTI's fuit utique A'BHDF1' utique m 25 frustra... dementia est Hier. in Ezram praef. 26 nisi... gratificari Arus. gramm. VII 476, 13 27 et pern. om. Arus.