audacia1 opus est. Nemo, nisi victor, pace bellum mutavit. Nam in fuga salutem sperare, cum arma, quis corpus tegitur, ab hostibus averteris," ea vero22 dementia est. Semper in prælio* maximum est periculum, qui maxime timent: audacia pro muro habetur." Cum vos considero, milites, et cum facta vestra æstimo,° 24 magna me spes victoriæ tenet. Animus, ætas, virtus vestra hortantur; præterea necessitudo, quæ etiam timidos fortes facit. Nam multitudo hostium ne circumvenire queat," 26 prohibent angustiæ. Quod si virtuti vestræ fortuna inviderit,' cavete, inulti27 animam amittatis; neu capti potius, sicuti pecora, trucidemini, quam virorum more pugnantes, cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis.'

59. Hæc ubi dixit, paululum commoratus, signa3 canere

* Nam dementia est, sperare salutem in fuga, atque insuper avertere ab hostibus arma, quibus corpus tegitur.

Nam angustia loci impediunt ne multitudo hostium possit nos circumcludere. Cavete ne inulti moriamini, neve capti potius trucidemini, sicuti bruta, quam relinquatis hostibus victoriam cruentam ac luctuosam, cum certaveritis more vi

rorum.

-20 pro pace C. G. pace bellum E.-21 quibus A. B. C. D. E. F. G. I. K. L. M. N.-22 vera E. I.-23 summa dementia D.- -* [iis m. Havercamp.24 cum existimo D.-25 postremo I.—26 nos queat D.-27_ne inulti E. F. G. H. I. K. ne vos inulti M.-28 vitam I. K.

NOTE

h Viris] Id est, hominibus strenuis et cordatis.

i Hæc sequi] Bellum Patriæ indi

cere.

k Relinquere] Bellum; ut illi otium succedat.

1 Audacia] Omnino; nec aliter unquam victoria quisquam potitus est.

m Averteris] Prout fit illud in fuga. n Habetur] Pro est: jam sæpius eo sensu vidimus.

• Estimo] Id est, singulis suam laudem tribuo; adeoque quam præclara fuerint reputo.

4 Nam] Rationem reddit, cur de fortitudine suorum, quantumvis paucorum, bene speret; quia scilicet, per loci angustias, eos non liceat hostibus circumvenire.

r Inviderit] Id est, si vobis pereundum sit. Ille vero vocibus abstinet ominosis.

• Signa] Quibus prælium indicebatur. Tubis autem, buccinis, et cornibus utebantur, non tympanis, ut solent nostrates, aliique, quando milites ad prælium, vel ad aliquod opus erant evocandi; vel etiam cum

P Hortantur] Mihi addunt alacrita- signa et Aquilæ erant movendæ. Sed

tem.

apud alios ista plenius videbis.

jubet; atque instructos ordinest in locum æquum deducit:" dein, remotis omnium' equis, quo militibus, exæquato periculo, animus amplior esset, ipse pedes exercitum, pro loco atque copiis, instruit. Nam, uti planities erat inter3 sinistros montes, et ab4 dextra rupe aspera, octo cohortes in fronte constituit: reliqua signa" in subsidio arctius collocat, Abs his centuriones omnes lectos, et evocatos, præterea ex gregariis militibus optimum quemque armatum in primam aciem subducit. C. Manlium in dextera, Fæsulanum quendam in sinistra parte curare jubet: ipse cum libertis1 et colonisa propter" Aquilam assistit, quam bello 12Cimbricob C. Marius in exercitu habuisse dicebatur. At ex altera parte C. Antonius, pedibus æger, quod' prælio adesse

"Jubet signa canere, atque deducit ordines ad prælium compositos, in locum planum.

1 omnibus A.-2 instituit G. instruxit I. M.-3 in L.-4 ad dextram A. a dextris B. C. rupe E. I. K. L. ab dextera parte obsistente rupe aspera H. et dextera rupe aspera M. et a dextra rupem asperam N.-5 instituit F. in frontem constituit M.-6 reliquarum E. G. K. L. reliquorum I. N.—7 [subsidiis Havercamp.] subsidio I. M.-8 longe ab his M.-9 electos advocat et evocatos D. electos et evocatos G. M. electos evocat H.-10 liberis K. libertinis et colonis M. -11 prope aquilam consistit G. prope aquilum adsistit H. M.—12 in bello M.13 Consul Antonius C. Consul C. Antonius G.-14 qui M.-15 tumultus A. B.

NOTE

tos appellat.

a

Colonis] Syllæ fuerant milites, quibus eum Etruriam colendam divisisse antea vidimus; quos, cum suo largius usi essent, et rebus novis studerent, facile in suas partes Catilina illexerat.

b Cimbrico] Cimbri Germaniæ populi fuerunt, maxime ad Septentrionem, qui cum terras eorum inundasset Oceanus, quærentes sedes novas, cum Theutonis, atque Tigurinis, adversus Romanos bellum gesserunt.

c Pedibus] Mente potius; nam morbum finxisse scribit Dio: veritus scilicet, ne sibi palam aliquid a Catilina objiceretur, quod conjurationis participem fuisse eum declararet.

nequibat, M. Petreio legato exercitum permittit. Ille cohortes veteranas, quas1s tumulti causa conscripserat, in fronte;16 post eas ceterum17 exercitum in subsidiis 18 locat. Ipses equo circumiens, unumquemque nominans appellat, hortatur, rogat,19 uti meminerint, se contra latrones inermos, pro patria, pro2° liberis; pro aris atque focis suis cernere. Homo militaris, quod22 amplius annos triginta tribunus, aut præfectus, aut legatus, aut prætor cum magna gloria fuerat, plerosque ipsos24 factaque eorum fortia's noverat; ea commemorando militum animos accendebat.26

60. Sed ubi, rebus omnibus exploratis, Petreius tuba signum dat, cohortes paulatim incedere jubet. Idem' facit hostium exercitus. Postquam eo ventum, unde a ferentariis1 prælium committi posset, maximo clamore, cum infestis signis concurrunt ;3 pila omittunt; gladiis res+ geritur.

C. D. E. F. G. H. I. K. M. N.-16 in frontem M.-17 reliquum M.-18 in subsidio M.-19 rogat abest C.--20 pro libertate, pro liberis G. N.-21 pro aris delet M.-22 qui G. K.--23 triginta annis D. annis triginta M.--24 ipse M.-25 eorum fortia abest a K.-26 incendebat K.

1 Idemque E.-2 utrimque m. c. M. N. utrimque concurrunt G.-3 corruitur M.-4 bellum geritur A. res agitur B. F. H. I. K. M.—5 instant C. pugnare

NOTE

a Petreio] Is postea legatus fuit Pompeii in Hispania, uti quidem videtur, qui se rerum desperatione interemit in Africa; vel, ut alii volunt, cum Juba mutuo vulnere concidit.

e Ille] Petreius.

fTumulti] Pro tumultus. Ita olim indifferenter.

Ipse] Mirum quam hic hasitent commentatores, ac contraria, et scntiant, et exponant in re non admodum difficili: Ego, inquit Glareanus, per Ille, Petreium intelligo; per Ipse, Antonium : quod Lector ipse, simul atque priora cum sequentibus conferet, facile intelliget. At vero Zanchius, Non satis mirari possum Glareanum qui asserit hic Commentatores hæsitare, ac contraria expomere, cum ipse potius in re facillima

contraria exponat. Ego, ut a Glareano dissentiam, per Ille Antonium accipio, per Ipse, Petreium; quod unusquisque mediocriter eruditus animadverteret. Quartus accedat, si volet, cui ipse ridiculo fuerim, certe tertius Zanchinm et ejus confidentiam multis de causis demiror, atque in Glareani partes unice concedo.

h Tribunus] Dux mille hominum. Colonel.

i Præfectus] Qui neque est Impera tor, neque Legatus; sed pro tempore vicem præstat Imperatoris aut Prætoris.

Signum] Bellicum, seu classicum; signum cum hoste congrediendi. Fit sonner la charge,

! Ferentariis] Illi erant, quibus le

Veterani, pristinæ virtutis memores, comminus acriter instare; illi haud timidi resistunt. Maxima vi certatur. Interea Catilina cum expeditism in prima acie versari, laborantibus succurrere, integros" pro sauciis arcessere: omnia providere: multum ipse pugnare, sæpe hostem ferire: strenui militis, et boni imperatoris officia simul exequebatur. Petreius, ubi videt Catilinam contra,° ac ratus erat, magna" vi tendere; cohortem prætoriam in medios hostes inducit,9 eos perturbatos atque alios alibi resistentes interficit," deinde utrimque ex lateribus aggreditur. Manlius et Fæsulanus in primis pugnantes cadunt. Postquam fusas copias, seque cum paucis relictum videt Catilina, memor generis' atque pristinæ dignitatis, in confertissimos hostes incurrit,12 ibique pugnans confoditur.

S

61. Sed confecto prælio, tum vero cerneres, quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinæ. Nam fere, quem quisque' pugnando locum ceperat, eum, amissa anima, corpore tegebat. Pauci autem, quos cohors prætoria disjecerat, paulo diversius, sed omnes tamen adversist vulneribus conciderant.3 Catilina vero longe a suis, inter

2

I.-6 ut ratus erat G. ac quam erat ratus H. ac quam r. e. M. contra quam r. e. K.-7 maxima vi contendere F. M. ac m. v. t. N.-8 contendere B. C. D. E. G. K.-9 adduxit A. deducit K.-10 eos N.-11 interfecit L.- 12 concurrit A. 1 [quisque vivus pugn. Havercamp.] p. l. v. c. K. in viis M.-2 diversi a suis A. diversius jacebant D. N.—3 inciderant M.—4 [paullum Havercamp.]

hostium cadavera repertus est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam habuerat vivus, in vultu retinens. Postremo, ex omni copia, neque in prælio, neque in fuga quisquam civis ingenuus captus." Ita cuncti suæ hostiumque vitæ juxta" pepercerant. Neque tamen exercitus populi Romani lætam aut incruentam victoriam adeptus:7 nam strenuissimus quisque aut occiderat in prælio, aut graviter9 vulneratus discesserat. Multi autem, qui de1o castris visendi, aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia" cadavera, amicum alii, pars1 hospitem reperiebant. Fuere item, qui inimicos suos cognoscerent.14 Ita varie per omnem exercitum lætitia, moeror; luctus atque1s gaudia agitabantur.

13

v Postremo, ex omni Catilina exercitu, neque in prælio, neque in fuga, quisquam civis ingenuus captus est.

paullulum A. B. C. G. H. I. K. L. M.-5 suspirans D. aspirans G. etiam tum spirans K. etiam adhuc M.-6 ferocitatemque K. M.-7 [adeptus erat Haverc.] est A. B. D. G. H.-8 in pralio abest a K.-9 gravior K. abest M.-10 ex castris visendi A. D. F. H. I. e castris visendi C. G.-11 hostium D.--12 alii hospitem I.-13 autem A.-14 recognoscérent A. F. cognoverant D.-15 delet atque A.-16 gaudium agitabatur B. gaudium agitabantur D.

NOTE

u Juxta] Jam vidimus hanc vocem pro pariter positam. Intellige, Hos

Catilinæ milites, modo ut hostes interficerent, sibi minimum cavisse.