Audito nomine Numae patres Romani, quamquam inclinari opes ad Sabinos rege inde sumpto videbantur, tamen neque se quisquam nec factionis suae alium nec denique patrum aut civium quemquam praeferre illi viro ausi ad unum omnes Numae 5 5 Pompilio regnum deferendum decernunt. accitus, sicut Romulus augurato urbe condenda regnum adeptus est, de se quoque deos consuli iussit. inde ab augure, cui deinde honoris ergo publicum id perpetuumque socerdotium fuit, deductus in arcem 6 in lapide ad meridiem versus consedit. augur ad laevam eius 10 capite velato sedem cepit, dextra manu baculum sine nodo aduncum tenens, quem lituum appellarunt. inde ubi prospectu in urbem agrumque capto deos precatus regiones ab oriente 7 ad occasum determinavit, dextras ad meridiem partes, laevas ad septemtrionem esse dixit, signum contra, quoad longissime 15 conspectum oculi ferebant, animo finivit; tum lituo in laevam manum translato dextra in caput Numae imposita precatus ita est: „Iuppiter pater, si est fas hunc Numam Pompilium, cuius 8 ego caput teneo, regem Romae esse, uti tu signa nobis certa adclarassis inter eos fines, quos feci.“ tum peregit verbis 20 auspicia, quae mitti vellet; quibus missis declaratus rex Numa 9 de templo descendit. 2. Ordnung des Cultus. (Liv. I, 20). XX. Tum sacerdotibus creandis animum adiecit, quam- 1 quam ipse plurima sacra obibat, ea maxime quae nunc ad geben hat. 1. patres Romani, d. h. ihres Ceremonialgesetzes. Es ist die Ramnes, die patricischen Häupt- aber selbstverständlich, dass relinge des Romulischen oder Pala- ligiöse Culte und Gebräuche zum tinischen Roms; an die Senatoren ältesten Erbtheil der Nationen geallein ist hier nicht zn denken. hören u. nicht von einzelnen IndiEbenso sind unter Sabini die Tities viduen plötzlich gestiftet werden. zu verstehen. 3. patrum, der Sena- Allein die Sage liebt es, die Fülle toren? 8. arcem, die südwestliche historischer Entwicklung dem ErSpitze des Capitols. - 10. sedem cepit, findungsgeist einzelner hervorragennach v. 13. wahrscheinlich mit dem der Männer zuzuschreiben, welche Blick nach Osten, wiewohl die Worte sich ein hervorragendes Verdienst esse dixit nicht nothwendig eine um die Ordnung des historisch Geentsprechende Stellung des Augurs wordenen erworben haben, vgl. Lybedingen. --- 17. pater, adjectivisch curgus. Da nun Rom die Bürger potens, allmächtiger Herr des Him- verschiedener Gemeinden u. Stämme mels. – 18. uti, Formel des dringen- umschloss, welche alle verschiedene den Verlangens, oft auch eines Ge- Religionsgebräuche mitbrachten, so botes, gehört der römischen Ge- erforderte die Einheit des Staats setzessprache an. — 19. adclarassis= allerdings eine feste Gestaltung des adclaraveris erkennen lassen, Zei- Staatscultus. Dieses Verdienst hat chen geben. die Ueberlieferung an den Namen 22. Numa ist in der Sage der Stif- des Numa geknüpft. ter der römischen Religion und 23. Im Vorausgebenden war er Histor. Quellenbuch. II, 1. 2. Aufl. 2 Dialem flaminem pertinent. sed quia in civitate bellicosa plures Romuli quam Numae similes reges putabat fore, iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis desererentur, flaminem Iovi adsiduum sacerdotem creavit, insignique eum veste et regia sella adornavit. huic duos flamines adiecit, Marti unum 5 3 alterum Quirino; virginesque Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium et genti conditoris haud alienum. iis, ut adsiduae templi antistites essent, stipendium de publico statuit, virgini4 tate aliisque caerimoniis venerabliles ac sanctas fecit. Salios item duodecim Marti Gradivo legit, tunicaeque pictae insigne 10 dedit et super tunicam aeneum pectori tegumen, caelestiaque arma, quae ancilia appellantur, ferre ac per urbem ire canentes carmina cum tripudiis sollemnique saltatu iussit. Pontificem deinde Numam Marcium Marci filium ex patribus legit, eique sacra omnia exscripta exsignataque adtribuit, 15 5 war. zählt, wie Numa urbem novam conditam vi et armis, iure eam legibusque ac moribus de integro condere parat, Ianum indicem pacis bellique fecit, apertus ut in armis esse civitatem, clausus pacatos circa omnes populos significaret. Er schloss den Tempel u. hielt mit den Nachbarn Frieden; darauf ordnete er vor Allem den Kalender: das Romulische Jahr hatte nur 10 Monate (März Dec.), das des Numa war ein Mondjahr 12 Mondumläufen 354 T. 8 St. 48 M., der Einklang mit dem Sonnenlauf wurde durch Schaltmonate hergestellt. Ferner ordnete er die dies fasti u. nefasti, an den letzteren war die Vornahme eines Staatsoder Rechtsgeschäftes ein nefas (die dies festi u. religiosi). — 1. Dialem flaminem=Ehrenpriester des Jupiter; er durfte keine Nacht ausser der Stadt zubringen (adsiduus). Eben80 mussten die (4 ?) Vestalinnen ununterbrochen (assiduae) das heilige Feuer der Vesta bewachen. 4. insigni veste, die toga praetexta. 5. regia sella von Alba longa zum populus Romanus Quirites oder populus Romanus Quiritium verschmolzen. – 7. et - alienum, d. h. eine Institution, welche ebenso bei den Sabinern als bei den Latinern volksthümlich - 8. stipendium de publico Einkünfte aus dem ager publicus 9. caerimoniae liturgische Handlungen.-9. Salios (von salire) vom Waffentanz benannt. Serv. ad Verg. II, 325: Salii sacra penatium curabant; ihr Cultus stammte wahrscheinlich aus Lavinium. 10.Grādivus ist nicht von grădior abzuleiten; wahrscheinlich ist das Wort eines Stammes mit dem Umbrischen Grabovius, welches ebenfalls ein Beiname des Mars, aber auch des Jupiter ist, vgl. Aufrecht u. Kirchhoff, Umbr. Sprachdenkm. II, 130. 12. ancilia: Unter N. fiel ein Schild vom Himmel u. eine Stimme verkündete, dass an ihn die künftige Grösse der Stadt geknüpft sein solle. Um nun dieses Palladium vor Entwendung zu sichern, liess N. 11 ganz gleiche Schilde verfertigen, so dass der ächte nicht mehr zu erhennen war. curuli sella der republikanischen Zeit. 6. Quirino, einer uralten sabinischen Schutzgottheit, welche später mit Romulus, dem Stadtgott der palatinischen Roma quadrata, verwuchs, als die Sabiner yon Cures mit den Latinern -13. cum tripud. :Der Rhythmus des Tanzes bestand in dem dreimaligen Auftreten (rechts, links, rechts). 14. Die Bezeichnung pontifex maximus scheint erst mit der Einführung der Republik entstanden zu sein, cf. II, 2, 2. — 15. sacra exscripta=com quibus hostiis, quibus diebus, ad quae templa sacra fierent, atque unde in eos sumptus pecunia erogaretur. cetera quoque 6 omnia publica privataque sacra pontificis scitis subiecit, ut esset, quo consultum plebes veniret, ne quid divini iuris 5 neglegendo patrios ritus peregrinosqne adsciscendo turbaretur; nec caelestes modo caerimonias sed iusta quoque funebria 7 placandosque manes ut idem pontifex edoceret, quaeque prodigia fulminibus aliove quo visu missa susciperentur atque curarentur. ad ea elicienda ex mentibus divinis Iovi Elicio 10 aram in Aventino dicavit, deumque consuluit auguriis, quae suscipienda essent. C. Tullus Hostilius. Zerstörung von Alba. (Liv. I, 21-26. 29. 30). inde 1 C. XXI. Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello 6 15 hic pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta reg navit annos, Numa tres et quadraginta. cum valida tum temperata et belli et pacis artibus erat civitas. XXII. Numae morte ad interregnum res rediit. Tullum Hostilium, nepotem Hostili, cuius in infima arce clara 20 pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus iussit: patres auctores facti. hic non solum proximo regi dissimilis sed 2 ferocior etiam quam Romulus fuit: cum aetas viresque tum avita quoque gloria animum stimulabat. senescere igitur civi tatem otio ratus undique materiam excitandi belli quaerebat. 25 forte evenit, ut agrestes Romani ex Albano agro, Albani ex 3 Romano praedas in vicem agerent. imperitabat tum Gaius 4 mentarii Numae, vgl. III. Heft p. 20. 2. cetera, z. B. Gebete, Spiele, Consecrationen etc. - 8. susciperentur, etwas als prodigium officiell aufnehmen, anerkennen, um dann die Sühnung zu veranlassen (curare procurare). Später wandte man sich zur Sühnung der Prodigien fast immer an etruskische haruspices 14. Warum nicht alter altera oder alter alia via? — 16. temperata, wohl geordnet durch militärische u. staatsmännische Einrichtungen, cf. p. 16, 14. 18. res respublica, cf. IV. 43, 7: respublica a consulibus ad interregnum redit; doch ist res redit die übliche Formel. - 18. Inde Tullum Hostilium: Wie Romulus und Hostilius aus dem Stamm der Ramnes, so war Numa u. Ancus Marcius aus dem Stamme(tribus) der Tities; dieser Wechsel ist gewiss nicht zufällig. Vgl. Niebuhr, Vorles. I, 125. – 20. populus iussit, Cic. rep. II, 31: Tullum Hostilium populus regem interrege rogante comitiis curiatis creavit, isque de inperis suo exemplo Pompili populum consuluit curiatim. Das iubere setzt ein rogare voraus. 21. patres auctores facti i. e. sie bestätigten die Wahl durch Uebertragung des imperium (lege curiata). — 23. senescere, in Kraftlosigkeit verfallen; materia -Veranlassung. - 26. Imperitabat: Cluilius Albae. utrimque legati fere sub idem tempus ad res repetendas missi. Tullus praeceperat suis, ne quid prius quam mandata agerent satis sciebat negaturum Albanum: ita pie 5 bellum indici posse. ab Albanis socordius res acta: excepti hospitio ab Tullo blande ac benigne comi fronte regis con- 5 vivium celebrant. tantisper Romani et res repetiverant priores et neganti Albano bellum in tricesimum diem indixerant. haec 6 renuntiant Tullo. tum legatis Tullus dicendi potestatem, quid petentes venerint, facit. illi omnium ignari primum purgando terunt tempus: se invitos quicquam, quod minus placeat Tullo, 10 7 dicturos. sed imperio subigi: res repetitum se venisse; ni reddantur, bellum indicere iussos. ad haec Tullus ,nuntiate" “ inquit „regi vestro, regem Romanum deos facere testes, uter prius populus res repetentes legatos aspernatus dimiserit, uti in eum omnes expetant huiusce clades belli. 15 XXIII. Haec nuntiant domum Albani. et bellum utrimque summa ope parabatur, civili simillimum, prope inter parentes natosque, Troianam utramque prolem, cum Lavinium ab Troia, ab Lavinio Alba, ab Albanorum stirpe regum oriundi Romani essent. eventus tamen belli minus miserabilem dimi- 20 10 cationem fecit, quod nec acie certatum est, et tectis modo dirutis alterius urbis duo populi in unum confusi sunt. Albani priores ingenti exercitu in agrum Romanum impetum fecere. castra ab urbe haud plus quinque milia passum Iocant, fossa circumdant: fossa Cluilia ab nomine ducis per 25 15 aliquot saecula appellata est, donec cum re nomen quoque vetustate abolevit. in his castris Cluilius Albanus rex moritur; dictatorem Albani Mettium Fufetium creant. interim Tullus ferox praecipue morte regis, magnumque deorum numen, ab ipso capite orsum, in omne nomen Albanum expetiturum poenas 30 5 als rex (c. 23), sein Nachfolger - -5. comi fronte, ist nicht richtig: die Gesandten sind comi hospitio excepti u. nehmen fronte laeta oder hilari am convivium Theil. Die Stelle ist in den codd. verdorben. - 6. tantisper, unterdessen, vgl. paulisper, nuper aus novumper.-7. tricesimum, cf. c. 32, 9. Es war dies die heilige Frist eines vollen Monats. Die Bestimmung eines solchen Termins hiess condictio. 11. ni reddantur für si non reddantur, gehört der Gesetzessprache an. 14. uti, vgl. p. 17, 18. 15. expetant: in aliquem uaf Jem. fallen lassen, ihn treffen mit etc. (trans). 17. prope, ja fast. 20. Romani, nicht allein Romulus, sondern mit ihm ein grosser Theil der patres mit ihren Clienten. 22. confusi: confundere Trans. zu dem Intr. coalescere. 24. passum passuum. - 25. fossa Cluilia: Wohl die Grenzscheidung der ältesten röm. Markung; an derselben macht au Coriolan Halt (II, 39). 28. Mettius, vielleicht=dem Oskischen metdis, ued-DELě, Volsk. medix ex 7 e ob bellum inpium dictitans, nocte praeteritis hostium castris infesto exercitu in agrum Albanum pergit. ea res ab stativis 5 excivit Mettium. ducit quam proxume ad hostem potest. inde legatum praemissum nuntiare Tullo iubet, priusquam dimi5 cent, opus esse colloquio: si secum congressus sit, satis scire ea se allaturum, quae nihilo minus ad rem Romanam quam ad Albanam pertineant. haud aspernatus Tullus, tamen in 6 aciem educit. exeunt contra et Albani. postquam instructi utrimque stabant, cum paucis procerum in medium duces pro10 cedunt. ibi infit Albanus: „iniurias et non redditas res foedere quae repetitae sint, et ego e rege nostro Cluilio causam huiusce esse belli audisse videor, nec te dubito, Tulle, eadem prae te ferre. sed si vera potius quam dictu speciosa dicenda sunt, cupido imperii duos cognatos vicinosque populos ad arma 15 stimulat. neque, recte an perperam, interpretor; fuerit ista 8 eius deliberatio, qui bellum suscepit: me Albani gerendo bello ducem creavere. illud te, Tulle, monitum velim: Etrusca res quanta circa nos teque maxime sit, quo propior es Tuscis, hoc magis scis. multum illi terra, plurimum mari pollent. memor 9 20 esto, iam cum signum pugnae dabis, has duas acies spectaculo fore, ut fessos confectosque simul victorem ac victum adgrediantur. itaque si nos di amant, quoniam non contenti libertate certa in dubiam imperii servitiique aleam imus, ineamus ali quam viam, qua, utri utris imperent, sine magna clade, sine 25 multo sanguine utriusque populi decerni possit.“ haud displicet 10 res Tullo, quamquam cum indole animi tum spe victoriae ferocior erat. quaerentibus utrimque ratio initur, cui et fortuna ipsa praebuit materiam. XXIV. Forte in duobus tum exercitibus erant trigemini 1 30 fratres nec aetate nec viribus dispares. Horatios Curiatiosque fuisse satis constat, nec ferme res antiqua alia est nobilior. Rathsprecher. 10. ex foedere repe- tanta opibus Etruria erat, ut iam non terras solum, sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum fama nominis sui inplesset. — 20. spectaculo fore, sc. Tuscis. 23. certa-dubiam, Τhuc. VI, 9: τά τε υπάρχοντα σώζειν παραινοίης και μη τοϊς ετοίμοις περί των αφανών και μελλόντων κινδυνεύειν, als Grundsatz einer conservativen Politik. 29. in duobus tum exerc: durch Zwischenstellung des minderwichtigen tum wird duobus um so schärfer betont; ebenso beachte, dass trigemini dem nomen subst. voran |