e

trem? ut, si prohibere, quo minus in unum coirent et duces et exercitus hostium, non posset, ipse certe cum fratre conjungeret copias.' His anxius curis id modo esse salutare in præsens credebat, cedere inde, quantum posset: et inde' una nocte, ignaris hostibus et ob id quietis, aliquantum emensus est iter. Luce, ut senserunt profectos hostes, præmissis Numidis, quam poterant maxime citato agmine sequi cœperunt: ante noctem assecuti Numidæ, nunc ab tergo, nunc in latera incursantes. Consistere cœperunt, ac tutari agmen, quantum possent; tamen, tuto 3 ut simul pugnarent procederentque, Scipio hortabatur, prius quam pedestres copiæ assequerentur.

36. Ceterum nunc agendo nunc sustinendo' agmen cum aliquamdiu haud multum procederetur, et nox jam instaret, revocat e prælio suos Scipio; et collectos in tumulum quendam, non quidem satis tutum, (præsertim agmini perculso,) editiorem tamen, quam cetera circa erant, subducit. Ibi primo, impedimentis et equitatu in medium receptis, circumdati pedites" haud difficulter impetus incursantium Numidarum arcebant: dein, postquam toto agmine tres imperatores cum tribus justis exercitibus aderant, apparebatque, parum armis ad tuendum locum sine munimento valituros esse; circumspectare atque agitare dux cœpit, si quo modo posset vallum circum injicere. Sed erat adeo nodus tumulus et asperi soli, ut nec virgulta vallo cædendo, nec terra cespiti faciendo aut ducendæ fossæ aliive ulli operi apta inveniri posset: nec natura quicquam satis " Collocati circum impedimenta et equites.

g

ante Gron.-1'Alterum inde tuetur Doering. quod spurium aliis visum. Me et rò inde et rò una offendit, malimque et ingruente vel illuni seu illuna nocte.' Rupert.-2 Al. concursantes.-3 Vox tuto suspecta erat Strothio. 4 Cogitare Edd. a Sigon. ad Gronov.-5 Conj. Periz. circumjicere.—6 Nec

NOTE

* Ut senserunt] Hasdrubal et Mago. * Nunc agendo nunc sustinendo] Gallice, tantôt faisant avancer ses troupes,

et tantôt leur faisant faire halte, et se battant en retraite.

Valituros esse] Romanos.

h

arduum aut abscissum erat, quod hosti aditum ascensumve difficilem præberet; omnia fastigio leni subvexa.s Ut tamen aliquam imaginem valli objicerent, clitellas illigatas oneribus, velut struentesi ad altitudinem solitam, circumdabant; cumulo sarcinarum omnis generis objecto, ubi ad moliendum clitellæ defuerant. Punici exercitus postquam advenere, in tumulum quidem perfacile agmen erexere; munitionis vero facies nova primo eos velut miraculo quodam tenuit, cum duces undique vociferarentur, 'Quid starent? et non ludibrium illud, vix foeminis puerisve morandis satis validum, distraherent diriperentque ? Captum hostem teneri, latentem post sarcinas.' Hæc contemtim duces increpabant. Ceterum, neque transilire, neque moliri onera objecta, nec cædere stipatas clitellas ipsisque obrutas sarcinis, facile erat. Tardatis diu cum amolita objecta onera armatis dedissent viam, pluribusque idem partibus fieret, capta jam undique castra erant: pauci ab multis, perculsique a victoribus, passim cædebantur. Magna pars tamen militum, cum in propinquas refugisset sylvas, in castra P. Scipionis, quibus T. Fonteius legatus præerat, perfugerunt. Cn. Scipionem alii in tumulo primo impetu hostium cæsum tradunt: alii cum paucis in propinquam castris turrim perfugisse: hanc igni circumdatam: atque ita exustis foribus, quas nulla moliri potuerunt vi, captam; omnesque intus cum ipso imperatore occisos.

ferme quicquam Edd. ante Gronov.—7 Al. abscisum.-8 In nonnullis libb. Mss. subnixa, vel subnexa, pro subvexa apparet.—9' Amoliti optimi Mss. et quæ

NOTE

h_ Nec natura quicquam satis arduum] Sic optime Gron. ex uno Pet. Ceteri scripti, nec futura quicquam satis arduum.

i Velut struentes] Supple vallum, cujus paulo ante meminit: quodque clitellis jumentorum et sarcinis imitari conabantur Romani.

* Cum amolita objecta onera] In

scriptis fere, amoliti objecta onera, duces, an milites parum interest. Sed et passiva significatione aliquando accipitur verbum amoliri, aut certe participia ex eo derivata, ut apud Quintil. lib. 1. cap. 13. Videndum etiam, an simul plura aggredienda, an amolienda singula.'

Anno octavo, postquam in Hispaniam venerat, Cn. Scipio, undetrigesimo die post fratris mortem, est interfectus. Luctus ex morte eorum non Romæ major, quam per totam Hispaniam, fuit. Quin " apud cives partem doloris et exercitus amissi, et alienata provincia, et publica trahebat clades. Hispaniæ ipsos lugebant desiderabantque duces: Coæum tamen magis, quo 12 diutius præfuerat iis, priorque et favorem occupaverat, et specimen justitiæ temperantiæque Romanæ primus dederat."3

37. Cum deletus exercitus amissæque Hispaniæ vide- · rentur, vir unus res perditas restituit.14 Erat in exercitu L. Marcius Septimi filius, eques Romanus, impiger juvenis, animique et ingenii aliquanto, quam pro fortuna, in qua erat natus, majoris. Ad summam indolem accesserat Cn. Scipionis disciplina: sub qua per tot annos omnes militiæ artes edoctus fuerat. Hic, et ex fuga collectis militibus, et quibusdam de præsidiis deductis, haud contemnendum exercitum fecerat, junxeratque cum T. Fonteio P. Scipionis legato. Sed tantum præstitit eques Romanus auctoritate inter milites atque honore, ut, castris citra Iberum communitis, cum ducem exercituum comitiis militaribus creari placuisset, subeuntes alii aliis in custodiam valli stationesque, donec per omnes suffragium iret, ad L. Marcium cuncti summam imperii detulerint. Omne inde tempus (exiguum id fuit) muniendis castris convehendisque commeatibus consumtum; et omnia imperia milites, cum impigre, tum haudquaquam abjecto animo, exequebantur. Ceterum postquam Hasdrubalem Gisgonis, venientem ad reliquias belli delendas, transisse Iberum et appropinquare allatum est, signumque pugnæ propositum ab novo duce milites viderunt; recordati, quos paulo ante imperatores habuissent, quibusque et ducibus et copiis freti prodire ad

dam edd.' Rupert.-10 Al. septimo; rectius opinor. Cf. xxI. 32. Hinc et cap. 38. Sigon. legit, invictos per VII. annos.' Rupert.-11 Quin delendum, vel pro eo Cum rescribendum esse Dukerus judicat.-12 Quod Edd. ante Gronov.-13 Put. diderat : quasi vellet ediderat.' J. F. Gronov.

14 Vet. lib. vir unus has restituit, ut ad Hispanias referatur.' Sigon.

pugnam's soliti essent, flere omnes repente et offensare capita; et alii manus ad cœlum tendere, Deos incusantes ; alii, strati humi, suum quisque nominatim ducem implorare: neque sedari lamentatio poterat, excitantibus centurionibus manipulares, et ipso mulcente 16 et increpante Marcio," 'quid in muliebres et inutiles se projecissent fletus potius, quam ad tutandos semet ipsos et rem publicam secum acuerent animos? et ne inultos imperatores suos jacere sinerent:' cum subito clamor tubarumque so⚫nus (jam enim prope vallum hostes erant) exauditur. Inde, verso repente in iram luctu, discurrere 17 ad arma, ac, velut accensi rabie, discurrunt ad portas," et in hostem, negligenter atque incomposite venientem, incurrunt. Extemplo improvisa res pavorem incutit Poenis; mirabundique,18 unde tot hostes tam subito exorti prope deleto exercitu forent, unde tanta audacia, tanta fiducia sui victis ac fugatis, quis imperator duobus Scipionibus cæsis extitisset, quis castris præesset, quis signum dedisset pugnæ; ad

15 Sic Aldina et Gallici, quantum memini, præter Put. At vero tres Pall. Andreasque et ejus sequaces, prodire in campum ad pugnam. Put. prodire in panam. Posses conjicere, in Pænum.' J. F. Gronov.-16 Mulcente et mulctante Mss. minitante Edd. ante Gronov.-17 Discurrere abest a Ms. Gud. recte, judice Jac. Gronov. mox concurrunt ad portas malit J. F. Gronov.— 18 Copula postulat suppleri requirebant vel simile verbum ; nisi leg. mirabundis; Duk. mirabundique jungi potest cum seqq. referunt pedem. Sed et ipse malim legere mirabundis, et post verba dedisset pugnæ oriyμhv teλelav ponere.'

NOTE

1 Prodire ad pugnam] Put. prodire in pænam: unde non insubtiliter Gronovius, prodire in Pœnum.

m Ipso mulcente et increpante Marcio] Vulgo et ipso minitante. Sed non id minarum tempus, optime Gronov. observat. Alii manuscripti, mulctante; alii mulcente, aut etiam mulcante; ex quo Gronovio placet fieri inculcante, id est, frequenter admonente: illud tamen melius, quod et Sigonius probant et Rubenius. Sic Virg. 1. Æn. ⚫ et dictis mærentia pectora mulcet:' atque in eandem sententiam Justinus

lib. XII. ille nunc castigare milites, nunc lenibus verbis monere.' Sic itaque partim milites mulcebat, partim increpabat Marcius.

n Discurrunt ad portas] Displicet Gronovio discurrendi verbum e proximo repetitum suspicatur legendum concurrunt ad portas, nempe castrorum. Sed Noster vocabuli ejusdem iterationes non ita anxie vitat, ut vel mox ' receptui dedisset signum, obsistensque ad prima signa:' et statim in castra abeunt. Par negligentia in castris custodiendis,'

hæc tot tam necopinata,19 primo omnium incerti stupentesque referunt pedem; dein, valida impressione pulsi, terga vertunt. Et aut fugientium cædes foeda fuisset, aut temerarius 20 periculosusque sequentium impetus, ni Marcius propere receptui dedisset signum, obsistensque ad prima signa, quosdam et ipse retinens, concitatam repressisset aciem. Inde in castra avidos adhuc cædisque et sanguinis reduxit. Carthaginienses, trepide primo ab hostium vallo acti, postquam neminem insequi viderunt, metu substitisse rati, contemtim rursus et sedato gradu in castra abeunt. Par negligentia in castris custodiendis fuit. Nam, etsi propinquus hostis erat, tamen reliquias eum esse duorum exercituum ante paucos dies deletorum succurrebat." Ob hoc cum omnia neglecta apud hostes essent, exploratis iis, Marcius ad consilium, prima specie temerarium magis, quam audax, animum adjecit, ut ultro castra hostium oppugnaret: facilius esse ratus, unius Hasdrubalis expugnari castra, quam, si se rursus tres exercitus ac tres duces junxissent, sua defendi: simul aut, si successisset cœptis, recepturum se afflictas res; aut, si pulsus esset, tamen ultro inferendo arma, contemtum sui demturum.

2

38. Ne tamen subita res et nocturnus terror 3 etiam non suæ fortunæ consilium perturbaret," alloquendos adhortandosque sibi milites ratus, concione advocata ita disseruit: 'Vel mea erga imperatores nostros vivos mortuosque pietas, vel præsens omnium nostrum, milites, fortuna fidem

• Animo occurrebat, veniebat in mentem.

Rupert.-19 Al. jam necopinata.-20 Put. Petaviani, Men. duo Pall. Voss. aut temerabilis.-1 Simul facilius Edd. ab Ascens. ad Drak.-2 Forte leg. erecturum cum Periz. aut potius refecturum cum Duk. et Drak.' Rupert. Refecturum probat etiam Stroth.

NOTE

• Et nocturnus terror etiam non suæ fortuna consilium perturbaret] Ita veteres, et in his Reg. et Colb. ut sit, ne et subita res, et terror etiam nocturnus, perturbaret consilium præ

senti fortunæ parum conveniens; vel turbaret consilium, quod etiam ipsum per se non erat fortunæ præsentis. Vul, et terror, etiamnum suæ fortunæ.