e

duces parum intente asservati, alter in destinatis jam ante 5 animo latebris subsedit, alter per vada nota Metaurum flumen tranavit. Ita desertum a ducibus agmen primo per agros palatur; fessique aliquot somno ac vigiliis sternunt corpora passim, atque infrequentia relinquunt signa. Hasdrubal, dum lux viam ostenderet, ripa fluminis signa ferri 1 jubet; et per tortuosi amnis sinus flexusque errorem volvens 17° haud multum processit, ubi prima lux transitum opportunum ostendisset, transitorus. Sed cum, quantum mare 18 abscedebat, tanto altioribus coërcentibus amnem ripis, non inveniret vada, diem terendo spatium dedit ad insequendum sese hosti.

16

48. Nero primum cum omni equitatu advenit. Porcius deinde assecutus cum levi armatura. Qui cum fessum agmen carperent ab omni parte incursarentque, et jam, omis

Duces itineris qui bini erant, minus diligenter custoditi. 1 Secundum amnis ripam.

Rupert. at vel ea pro et.-13 Habuerit Crev.-14 'Est ab Rhenan. Vulgo olim parum intente iter asservare. Put. parum inte adserrat. Reg. Pet. Men. parum iter adservant. Pal. parum iter adseverant, et asservati. Valde tamen probabiliter Rhenan.' J. F. Gron.—15 Jam inde ante Gron. Doujat.-16 Put. Reg. Men. Voss. lux jam ostendentis signa. Verba ripa fluminis ab optimis Mss. absunt, prob. Gron. qui tamen malebat statim signa ferri, (perseveranter iter facere,) vel vadum pro viam.' Rupert.-17 Errore volvens (sc. se implicans et circumagens) plures Mss. non improb. Doer.' Rupert. Rhenan. conj. obiens pro volvens improb. Gron. quem vid. ad h. 1. et Not. Delph. inf.→ 18 Mare pro in mare positum putabat Ern. Sed potius abscedere, recedere, discedere, et diffugere dicuntur ea, a quibus nos recedimus: v. ad Sil. 11. 157. Simplicius tamen est mari yel a mari a. quod quidam Mss. et plerique editi exhibent.' Rupert.

NOTE

■ Metaurum flumen] Alius a Metanro Bruttiorum, hic Metaurus Umbriæ. Vul. Metro; inter Senogalliam et Fanum evolvitur in mare superum seu Adriaticum.

• Errorem volvens] Alias, cum errore volvens; sed errorem volvens ex Pat. est, et significat' viæ implicans errores,' sive'incertum iter ancipiti ambage texens,' ut Pacatus in Panegyrico Theodosii loquitur : et sic forte

Livius dixit 'errorem volvere,' ut Cic. 'orbem versare.' An potius errorem volvens, animo scilicet cogitans quantum sibi errandum esset, sequenti varios amnis Metanri flexus, substitit, nec multum processit per noctem?

P Fessum agmen carperent ab omni parte, &c.] Gallice, Ils entamoient de tous cotés, et pressoient les troupes d'Hannibal qui étoient harassées.

so itinere, quod fugæ simile erat, castra metari Pœnus in tumulo super fluminis ripam vellet; advenit Livius peditum omnibus copiis, non itineris modo, sed ad conserendum extemplo proelium instructis armatisque. Sed ubi omnes copias conjunxerunt, directaque acies est, Claudius dextro in cornu, Livius ab sinistro pugnam instruit : media acies prætori tuenda datur.' Hasdrubal, omissa munitione castrorum, postquam pugnandum vidit, in prima acie ante signa elephantos collocat.20 Circa eos lævo in cornu adversus Claudium Gallos opponit, haud tantum eis fidens, quantum ab hoste timeri eos credebat. Ipse dextrum cornu adversus M. Livium sibi atque Hispanis (et ibi maxime in vetere milite spem habebat) sumsit. Ligures in medio post elephantos positi; sed longior, quam latior, acies erat. Gallos prominens collis tegebat. Ea frons, quam Hispani tenebant, cum sinistro Romanorum cornu concurrit. Dextra omnis acies extra prælium eminens cessabat. Collis oppositus arcebat, ne aut a fronte, aut ab latere aggrederentur. Inter Livium Hasdrubalemque ingens contractum certamen erat, atroxque cædes utrimque edebatur. Ibi duces ambo, ibi pars major peditum equitumque Romanorum; ibi Hispani, vetus miles peritusque Romanæ pugnæ, et Ligures, durum in armis genus. Eodem versi elephanti, qui primo impetu turbaverant antesignanos, et jam signa moverant loco; deinde crescente certamine et clamore, impotentius jam regi, et inter duas acies versari, velut incerti quorum essent; haud dissimiliter navibus sine gubernaculo vagis. Claudius, 'Quid ergo præcipiti cursu

* Non secus ac naves gubernaculo destitutæ, &c.

19 Cantabrig. data. Et sic solent mutare. Ipse Noster statim, Ligures in medio post elephantos positi, cum posset, ponuntur.' Jac. Gron.-20 Ab Rhenan. est locat pro collocat.—1 ' Pro eminens Drak. conj. eminus. Forte leg.

NOTE

a Omisso itinere] Gall. Ayant quitté Ils avoient poussé et fait reculer la prela marche. miere ligne.

Jam signa moverant loco] Gall.

2

tam longum iter emensi sumus?' clamitans militibus, cum in adversum collem frustra signa erigere conatus esset, postquam ea regione penetrari ad hostem non videbat posse; cohortes aliquot subductas e dextro cornu, ubi stationem magis segnem, quam pugnam, futuram cernebat," post aciem circumducit: et, non hostibus modo, sed etiam suis inopinantibus, in sinistrum hostium latus incurrit; tantaque celeritas fuit, ut, cum ostendissent se ab latere, mox in terga jam pugnarent. Ita ex omnibus partibus, ab fronte, ab latere, ab tergo, trucidantur Hispani Liguresque; et ad Gallos jam cædes pervenerat. Ibi minimum certaminis fuit. Nam et pars magna ab signis aberant, nocte dilapsi stratique somno passim per agros; et, qui aderant, itinere ac vigiliis fessi, intolerantissima laboris corpora, vix arma humeris gestabant. Et jam diei medium erat, sitisque et calor hiantes cædendos capiendosque affatim præbebat.

49. Elephanti plures ab ipsis rectoribus, quam ab hoste, interfecti. Fabrile scalprum cum malleo habebant: id, ubi sævire belluæ ac ruere in suos cœperant, magister inter aures positum, ipso in articulo, quo jungitur capiti cervix, quanto maximo poterat ictu, adigebat. Ea celerrima via mortis in tantæ molis bellua inventa erat, ubi regendi spem vicissent: 6 primusque id Hasdrubal instituerat, dux cum sæpe alias memorabilis, tum illa præcipue pugna. Ille

Quo loco videbat futurum ut potius incassum starent, quam pugnarent.

Romanis.' Rupert.-2 Jac. Perizon, lapsum fuisse Livium, aut in dextrum pro in sinistrum legendum esse animadvertit. Stroth. monet dextram aciem esse Pœnorum sinistram, quæ Romanis ad dextram fuerit, ut mox sinistrum hostium latus dextrum, quod Romanis fuerit ad sinistrum.' Rupert.-3 In latere Edd. ante Gron. Paulo ante ita ut pro ita ex. Ita ut trucidarentur Rhenan. ingessit.-4 Olim gerebant. Men. portabant.

5 Vulgat. ante Gron. lectio ipsa in compage qua.-6 Edd. pleræque vi vicisset. Put. regendis per vicissent. Men. et Pal. regendis pervicissent. Vel fortuna est victoria, prosper eventus, vel leg. dubia; Bauer, haud dubie plerique Mss.

NOTE

• Ubi regendi spem vicissent] Inter diversas lectiones hanc Gron. probat post Rhenanum: estque sensus elephantos, postquam turbati magistris

spem ademerant fore ut regere pos sent, impacto in cervicem scalpro ab ipsis rectoribus interfectos.

pugnantes hortando, pariterque obeundo pericula, susti nuit: ille fessos abnuentesque tædio et labore, nune precando, nunc castigando, accendit: ille fugientes revocavit, omissamque pugnam aliquot locis restituit. Postremo, cum haud dubie fortuna hostium esset, ne superesset tanto exercitui suum nomen secuto,' concitato equo se in cohortem Romanam' immisit. Ibi, ut patre Hamilcare et Hannibale fratre dignum erat, pugnans cecidit. Nunquam eo bello una acie tantum hostium interfectum est, redditaque æqua Cannensi clades, vel ducis, vel exercitus interitu, videbatur. Quinquaginta sex millia" hostium occisa: capta quinque millia et quadringenti: præda alia magna tum omnis generis, tum auri etiam argentique. Civium etiam Romanorum, qui capti apud hostes erant, supra tria millia 7* capitum recepta. Id solatii fuit pro amissis eo prælio militibus. Nam haudquaquam incruenta victoria fuit; octo ferme millia Romanorum sociorumque occisa. Adeoque etiam victores sanguinis cædisque ceperat satietas, ut postero die, cum esset nuntiatum Livio consuli, Gallos Cisalpinos Liguresque, qui aut prælio non affuissent, aut inter cædem effugissent, uno agmine abire sine certo duce, sine signis, sine ordine ullo, aut imperio; posse, si una equitum ala mittatur, omnes deleri; Supersint,' inquit, aliqui nuntii 9 et hostium cladis, et nostræ virtutis.'

i Qui ipsius auspicia sequebatur.

....

haud dubia edd. antt.' Rupert.-7 Supra tria millia ex optimis Mss. recepi pro vulg. supra quatuor.' Rupert. Quatuor Gron. Doujat. Crev. c. Drak. 8 Satias Gron. Crev.-9 Supersint, inquit, aliqui, propr. inquiret: nam ab ut pendet. Ante supersint Put. addit que, Voss. et alii qui: unde Gron, ingeniose conj. Quin supersint. Cf. ad Tac. A. xiv. 59. 5. et Schelleri Lex.' Rupert.

nemo to

50. Nero ca nocte, quæ secuta est pugnam, citatiore, quam inde venerat, agmine, die sexto ad stativa sua atque ad hostem pervenit. Iter ejus frequentia minore, quia præcesserat nuntius, lætitia vero tanta, vix ut compotes mentium præ gaudio essent, celebratum est. Nam Romæ neuter animi habitus satis dici enarrarique potest, nec quo incerta expectatione eventus civitas fuerat, nec quo victoriæ famam accepit. Nunquam per omnes dies, ex quo Claudium consulem profectum fama attulit, ab orto sole ad occidentem, aut senator quisquam a curia atque ab magistratibus abscessit, aut populus a foro. Matronæ, quia nihil in ipsis opis erat, in preces obtestationesque versa, per omnia delubra vagæ suppliciis votisque fatigare "Deos. Tam solicitæ ac suspensæ civitati fama incerta primo accidit, duos Narnienses equites in castra, quæ in faucibus Umbria opposita erant, venisse ex prælio, nuntiantes casos hostes. Et primo magis auribus, quam animis, id acceptum erat, ut majus lætiusque, quam quod mente capere, aut satis credere possent; et ipsa celeritas fidem impediebat, quod biduo ante pugnatum dicebatur. Literæ deinde ab L. Manlio Acidino missæ ex castris afferuntur de Narniensium equitum adventu. Eæ12 literæ, per forum ad tribunal prætoris latæ, senatum curia exciverunt; tantoque certamine ac tumultu populi ad fores curia concursum est, ut adire nuntius non posset, trahereturque a percunctantibus," vociferantibusque, ut in Rostris prius, quam in senatu, literæ recitarentur. Tandem summoti et coërciti a magistratibus; dispensarique 14 lætitia inter impotentes ejus animos potuit. In senatu primum,

10 Nemo enim in Edd. ante Gron.-11 Olim legebatur fatigavere.-12 Et Gron.-13 Edd. ante Gron. præ cunctantibus. Hoc eadem fortuna subjecit Beat. cum legeretur, ut adire nuntius non posset, trahereturque a percunctantibus vociferantibusque." J. F. Gron.-14 Hic Beatus longe infelicissimus; quia ab calami errore in libro suo invenit dissertarique, nobis obtrudit vixque servari.'

NOTE

y Ex castris] Quæ in Umbria,