bant, et ab incendio intellegēbat urbem vigiliīs mūnītam, optumum factū crēdēns exercitum augēre, ac, prius quam legiõnēs scrīberentur, multa antecapere quae bello ūsui

forent, nocte intempestā cum paucīs in Mänliāna castra 5 profectus est. Sed Cethēgõ atque Lentulo cēterīsque,

quorum cognoverat promptam audāciam, mandat, quibus rēbus possent, opēs factionis confirment, insidiās consulī mātūrent, caedem, incendia aliaque belli facinora parent;

sēsē prope diem cum māgpo exewcitū ad urbem acces10 sūrum.

33. Dum haec Romaë geruntur, C. Manlius ex suo numero lēgātās ad Mārcium Rēgem mittit cum mandātīs hūiusce modi:) “Deos hominēsque testāmur, imperā

tor, nõs: arma neque contrā patriam cēpişse neque quo 15 periculum aliis facerēmus, sed úti corpora nostra ab iniū

riā tūta forent; quī, miserī, egentēs, violentia atque crūdēlitāte faenerātorum plērīque patriae, sed omnēs fāmā atque fortūnīs expertēs sumus; neque cuiquam nostrum

licuit more māiorum lēge ütī, neque āmisso patrimonio 20 liberum corpus habēre: tanta saevitia faenerātorum atque

praetoris fuit. Saepe māiõrēs vostrum, miseritī plēbis Romānae, dēcrētīs suis inopiae ēius opitulātī sunt, ac novissumē memoriā nostrā propter māgnitudinem aeris

aliēnī, volentibus omnibus bonīs, argentum aere solūtum 25 est. Saepe ipsa plēbēs, aut dominandi studio permõta

aut superbia magistrātuum, armāta ā patribus sēcessit. At nos non imperium neque divitiās petimus, quārum rērum causā bella atque certāmina omnia inter mortālīs sunt, sed lībertātem, quam nēmö bonus nisi cum animā

face

24, 4-5. Dēmonstrābo iter: Aurēliā viā profectus est; si accelerāre volent, ad vesperam consequentur. — II. iv.

5

simul āmittit. Tē atque senātum obtestāmur, consulātis miserīs cīvibus, lēgis praesidium, quod inīquitās praetoris ēripuit, restituātis, nēve nobis eam necessitūdinem imponātis, ut quaerāmus, quonam modo māxumē ultī sanguinem nostrum pereāmus.”

34. Ad haec Q. Mārcius respondit: Si quid ab senātā petere vellent, ab armis discēdant, Rõmam supplicēs proficīscantur; eā, mānsuētūdine atque misericordiā senātum populi Rāmānī semper fuisse, ut nēmo umquam ab eo früstrā auxilium petiverit.

At Catilīna ex itinere plērīsque consulāribus, praetereā optumo cuique litteras mittit, sē falsis criminibus circumventum, quoniam factioni inimicorum resistere nequīverit, fortūnae cēdere, Massiliam in exsilium proficīscī, non quo sibi tanti sceleris conscius esset, sed utī rēs publica quiēta 15 foret, nēve ex suā contentione sēditio orerētur. Ab hīs longē dīvorsās litterās Q. Catulus in senātū recitāvit, quās sibi nomine Catilinae redditās dicebat. Eārum exemplum infrā scrīptum est:

10

25, 11-19. In exsilium ēiciēbam, quem iam ingressum esse in bellum vidēbam ? Etenim, crēdā, Mānlius iste centurio, qui in agro Faesulānā castra posuit, bellum populo Romāno suo nomine indixit, et illa castra nunc non Catilinam ducem exspectant, et ille õiectus in exsilium sē Massiliam, ut aiunt, 5 non in haec castra conferet.

o condicionem miseram non modo administrandae, vērum etiam conservandae rei pūblicae! Nunc si L. Catilina consiliis, laboribus, periculis meis circumclūsus ac dēbilitātus subito pertimuerit, sententiam mūtāverit, dēseruerit suos, consilium belli 10 faciendi abiēcerit et ex hoc cursū sceleris ac belli iter ad fugam atque in exsilium converterit, non ille ā mē spoliātus armis audāciae, non obstupefactus ac perterritus meā diligentiā, non dē spē cônātūque dēpulsus, sed indemnātus, innocēns, in exsi

35. “ L. Catilīna Q. Catulo. Egregia tua fidēs rē cõgnita, grāta mihi māgnīs in meīs periculīs, fīdūcjam commendātionī meae tribuit. Quam ob rem dēfēnsionem in

novo consilio non statui parāre, satisfactionem ex nūllā 5 conscientiā dē culpā proponere dēcrēvī, quam, mē dius

Fidius, vēram licet cognoscās. Iniūriīs contumēliīsque concitātus, quod frūctū laboris industriaeque meae privātus statum dignitātis non obtinēbam, publicam mise

rõrum causam pro meā consuētūdine suscēpī, non qui 10 aes aliēnum meīs nominibus ex possessionibus solvere

non possem, - nám et aliēnīs nominibus liberālitās • Orestiae suis föliaeque copiīs persolveret, - set quod

nõn dignos homines honore honestātos vidēbam mēque

falsā suspicione aliēnātum esse sentiēbam. Hoc nomine 15 satis honestās pro meo cāsū spēs reliquae dīgnitātis con

servandae sum secātus. Plūra cum scrībere vellem, nūntiātum est vim mihi parārī.) Nunc Orestillam commendő tuaeque fidei trādo; eam ab iniūriā dēfendās, per liberos tuās rogātus. Havēto.”

lium ēiectus ā cõusule vi et minīs esse dicētur; et erunt, qui illum, sī hoc fēcerit, non improbum, sed miserum, mē non diligentissimum consulem, sed crūdēlissimuni tyrannum existimārī

velint. - II. VI-VII. 5 26, 1-19. Est mihi tantī, Quirītēs, hūras invidiae falsae

atque inīquae tempestātem subīre, dum modo à vobis hūius horribilis belli ac nefāriī periculum dēpellătur. Dicātur sānē ziectus esse ā mē, dum modo eat in exsilium. Sed, mihi.cre

dite, non est itūrus. Numquam ego ab dis immortālibus optābā, 10 Quirītēs, invidiae meae levandae causā, ut L. Catilinam dūcere

exercitum hostium atque in armīs volitāre audiātis; sed trīduo tamen audiētis; multoque magis illud timeo, nē mihi sit invidiosum aliquando, quod illum ēmīserim potius quam quod ējēcerim. - II. vii.

10

36. Sed ipse paucos diēs commorātus apud C. Flāminium in agro Arrētīno, dum vicīnitātem anteā sollicitātam armīs exornat, cum fascibus atque aliīs imperī insīgnibus in castra ad Mānlium contendit. Haec ubi Romae comperta sunt, senātus Catilīnam et Mänlium hostīs iūdicat, 5 cēterae multitūdini diem statuit, ante quam sine fraude licēret ab armis discēdere, praeter rērum capitālium condemnātīs; praeterea dēcernit, uti consulės dilectum habeant, Antonius cum exercitū Catilinam persequi mātūret, Cicero urbî praesidio sit. T

Eā tempestāte mihi imperium populi Romānī multo māxumē miserābile vīsum est. Cui cum ad occāsum ab ortū sõlis omnia domita armīs pārērent, domī ātium atque dīvitiae, quae prīma mortālēs putant, affluerent, fuēre tamen cīvēs, qui sēque remque pūblicam obstinātīs 15 animis perditum irent. Namque duobus senāti dēcrētis ex tantā multitūdine neque praemio inductus coniúrātionem patefecerat neque ex castrīs Catilīnae quisquam omnium discesserat: tanta vīs morbi ac veluti tābēs plērosque civium animos invāserat.

37. Neque sõlum illīs aliēna mēns erat, qui conscii coniūrātionis fuerant, sed omnīnā cūncta plēbēs novārum rērum studio Catilinae incepta probābat. Id adeo more suo videbatur facere. Nam semper in civitāte, quibus opēs nūllae sunt, bonīs invident, malos extollunt, vetera 25 ādēre, nova exoptant, odio suārum rērum mūtārī omnia

7

20

27, 11-16. Nūlla est enim

quam pertimēscāmus; nūllus rēx, qui bellum populo Romānö facere possit. Omnia sunt externa ūnius virtüte terrā marique pācāta; domesticum bellum manet, intus insidiae sunt, intus inclūsum periculum est, intus est hostis. Cum lūxuriā nõbīs, cum āmentiā, cum scelere cer- B tandum est. — II. v.

student, turbā atque sēditionibus sine cūrā aluntur, quoniam egestās facile habētur sine damno. Sed urbāna plēbēs, ea vēro praeceps erat dē multīs causīs. Primum

omnium, qui ubique probro atque petulantiā māxumē 5 praestābant, item aliī per dēdecora patrimoniīs āmissīs, postrēmo omnēs, quos flāgitium aut facinus domo expulerat, ii Romam sīout in sentīnam confluxerant. Deinde multī memorēs Sullānae victoriae, quod ex gregāriīs mīli

tibus alios senātörēs vidēbant, alios ita dīvitēs, ut rēgio 10 vīctū atque cultū aetātem agerent, sibi quísque, si in

armis foret, ex victoriā tālia spērābat. Praeterea iuventūs, quae in agrīs manuum mercēde inopiam tolerāverat, privātīs atque pūblicīs largītionibus excīta urbānum

28, 3–7. Ūnum genus est eorum, qui māgno in aere aliēnā māiūrēs etiam possessiānēs habent, quārum amore adducti dissolvi nūllo modo possunt. — II. VIII.

28, 3–7. Alterum genus est eorum, qui quamquam premun5 tur aere aliēnā, dominātionem tamen exspectant, rērum potīrī

volunt, honārēs, quos quiētā rē pūblicā dēspērant, perturbātā sē consequi posse arbitrantur. — II. ix.

28, 7-11. Tertium genus est aetāte iam adfectum, sed tamen exercitātiāne rõbustum; quo ex genere iste est Mānlius, cui 10 nunc Catilina succēdit. Hi sunt hominēs ex eis coloniis, quās

Sulla constituit; quās ego ūniversās civium esse optimorum et fortissimorum virorum sentiö, sed tamen ei sunt colònī, qui sē in inspērātīs ac repentinis pecūnjīs sūmptuosius insolentiusque

iactārunt. Hi dum aedificant tamquam beātī, dum praediis 15 lēctīs, familiīs māgnīs, convīviis apparātīs dēlectantur, in tan

tum aes aliēnum incidērunt, ut, si salvī esse velint, Sulla sit eīs ab inferīs excitandus; qui etiam non nūllōs agrestēs, hominēs tenuēs atque egentēs, in eandem illam spem rapinārum veterum impulērunt. — II. ix.

28, 11-29, 4. Quartum genus est sānē varium et mixtum et turbulentum; qui iam pridem premuntur, qui numquam ēmer.

20