bant, et ab incendio intellegebat urbem vigiliis mūnītam, optumum factu crēdēns exercitum augere, ac, prius quam legiōnēs scriberentur, multa antecapere quae bellō ūsuī forent, nocte intempesta cum paucis in Māṇliāna castra 5 profectus est. Sed Cethegō atque Lentulo ceterisque, quōrum cognoverat promptam audaciam, mandat, quibus* rēbus possent, opēs factiōnis confirment, insidias consulī mātūrent, caedem, incendia aliaque belli facinora parent; sēsē prope diem cum magnō exercitu ad urbem acces10 sūrum.

33. Dum haec Romae geruntur, C.. Manlius ex suō numerō lēgātōs ad Marcium Regem mittit cum mandātīs huiusce mòdī:) "Deōs hominesque testāmur, imperātor, nōs: arma neque contra patriam cepisse neque quo 15 periculum aliis facerēmus, sed úti corpora nostra ab iniūriā tūta forent; qui, miseri, egentēs, violentia atque crūdēlitāte faenerātōrum plerique patriae, sed omnes fāmā atque fortunis expertēs sumus; neque cuiquam nostrum licuit mōre māiōrum lēge ūtī, neque amissō patrimōniō 20 liberum corpus habēre: tanta saevitia faenerātōrum atque praetoris fuit. Saepe maiōrēs vostrum, miseriti plēbis Rōmānae, decrētīs suis inopiae eius opitulātī sunt, ac novissumē memoriā nostrā propter māgnitudinem aeris aliēnī, volentibus omnibus bonis, argentum aere solūtum 25 est. Saepe ipsa plēbēs, aut dominandi studio permōta aut superbia magistrātuum, armāta ā patribus sēcessit. At nos non imperium neque dīvitiās petimus, quārum rērum causā bella atque certamina omnia inter mortālis sunt, sed libertātem, quam nēmō bonus nisi cum animā

24, 4-5. Dēmonstrābō iter: Aurelia via profectus est; si accelerare volent, ad vesperam consequentur. II. IV.

simul amittit. Te atque senatum obtestāmur, consulātis miserīs civibus, legis praesidium, quod inīquitās praetōris ēripuit, restituātis, nēve nōbīs eam necessitudinem impōnātis, ut quaeramus, quōnam modō māxumē ulti sanguinem nostrum pereamus."

34. Ad haec Q. Mārcius respondit: Si quid ab senātū petere vellent, ab armis discedant, Romam supplicēs proficiscantur; ea mānsuētūdine atque misericordia senātum populi Romānī semper fuisse, ut nēmō umquam ab eō frustra auxilium petiverit.

5

10

At Catilina ex itinere plerisque consularibus, praeterea optumō cuique litteras mittit, sē falsīs criminibus circumventum, quoniam factiōnī inimīcōrum resistere nequīverit, fortunae cedere, Massiliam in exsilium proficisci, non quo sibi tanti sceleris conscius esset, sed uti res publica quiēta 15 foret, nēve ex suă contentiōne sēditiō orerētur. Ab his longe divorsās litteras Q. Catulus in senātū recitavit, quās sibi nomine Catilinae redditãs dicebat. Earum exemplum înfră scriptum est:

25, 11-19. In exsilium ēiciēbam, quem iam ingressum esse in bellum vidēbam? Etenim, crēdō, Mānlius iste centuriō, qui in agrō Faesulanō castra posuit, bellum populō Rōmānō suō nōmine indixit, et illa castra nunc nōn Catilinam ducem exspectant, et ille ēiectus in exsilium sẽ Massiliam, ut aiunt, 5 nōn in haec castra conferet.

Ō condicionem miseram nōn modo administrandae, vērum etiam conservandae rei publicae! Nunc si L. Catilina cōnsiliīs, labōribus, periculis meīs circumclūsus ac dēbilitātus subitō pertimuerit, sententiam mūtāverit, dēseruerit suōs, cōnsilium belli 10 faciendi abiecerit et ex hoc cursū sceleris ac belli iter ad fugam atque in exsilium converterit, nōn ille ā mē spoliātus armīs audaciae, nōn obstupefactus ac perterritus meā dīligentiā, nōn dē spē cōnātūque depulsus, sed indemnatus, innocēns, in exsi

35. "L. Catilina Q. Catulō. Egregia tua fides rẽ cōgnita, grāta mihi māguīs in meīs periculis, fiduciam commendationī meae tribuit. Quam ob rem dēfēnsiōnem in novō cōnsiliō nōn statui parare, satisfactiōnem ex nullā 5 conscientia de culpa proponere decrēvi, quam, mē dius Fidius, vēram licet cognoscās. Iniuriis contumeliisque concitatus, quod fructu labōris industriaeque meae privātus statum dīgnitātis non obtinēbam, publicam miserōrum causam prō mea cōnsuētūdine suscēpī, nōn qui 10 aes aliēnum meīs nōminibus ex possessiōnibus solvere non possem, nam et aliēnīs nōminibus liberālitās Orestillae suis filiaeque copiis persolveret, sed quod nōn dignōs homines honore honestātos vidēbam mēque falsă suspīciōne aliēnātum esse sentiēbam. Hōc nōmine 15 satis honestās prō meō cāsu spēs reliquae dignitatis cōnservandae sum secutus. Plūra cum scribere vellem, nuntiatum est vim mihi parārī. Nunc Orestillam commendō tuaeque fidei trādō; eam ab iniūriā dēfendās, per liberōs tuōs rogātus. Havētō."

lium ēiectus a cousule vi et minis esse dicetur; et erunt, qui illum, sī hōc fēcerit, nōn improbum, sed miserum, mē nōn dīligentissimum consulem, sed crūdēlissimum tyrannum exīstimārī velint. II. VI-VII.

5 26, 1-19. Est mihi tanti, Quirītēs, huius invidiae falsae atque iniquae tempestatem subire, dum modo a vōbīs hūius horribilis belli ac nefarii periculum dēpellatur. Dīcātur sānē ēiectus esse ā mē, dum modo eat in exsilium. Sed, mihi.credite, non est itūrus. Numquam ego ab dis immortalibus optābō, 10 Quirītēs, invidiae meae levandae causā, ut L. Catilinam dūcere exercitum hostium atque in armis volitāre audiātis; sed trīduō tamen audiētis; multoque magis illud timeō, nē mihi sit invidiōsum aliquando, quod illum ēmiserim potius quam quod

ēiēcerim. II. vII.

36. Sed ipse paucos dies commoratus apud C. Flāminium in agrō Arrētīnō, dum vīcīnitātem anteā sollicitātam armīs exōrnat, cum fascibus atque aliis imperi insignibus in castra ad Manlium contendit. Haec ubi Romae comperta sunt, senātus Catilīnam et Manlium hostīs iudicat, 5 ceterae multitudinī diem statuit, ante quam sine fraude liceret ab armis discedere, praeter rerum capitalium condemnātīs; praeterea decernit, uti consulēs dilectum habeant, Antonius cum exercitu Catilinam persequī mātūret,

Cicerō urbi praesidio sit. I

10

Ea tempestate mihi imperium populī Rōmānī multō māxumē miserabile visum est. Cui cum ad occasum ab ortu sōlis omnia domita armīs pārērent, domī ōtium atque divitiae, quae prima mortālēs putant, affluerent, fuēre tamen cīvēs, qui seque remque publicam obstinātīs 15 animis perditum irent.) Namque duobus senāti decrētis ex tantă multitudine neque praemiō inductus coniúrātiōnem patefecerat neque ex castrīs Catilinae quisquam omnium discesserat: tanta vīs morbi ac velutī tābēs plerosque civium animos invaserat.

20

37. Neque solum illīs aliēna mēns erat, qui cōnscii coniūrātiōnis fuerant, sed omnīnō cūncta plēbēs novārum rerum studiō Catilinae incepta probabat. Id adeō mōre suō vidēbātur facere. Nam semper in civitāte, quibus opēs nullae sunt, bonīs invident, malōs extollunt, vetera 25 ōdēre, nova exoptant, odio suārum rērum mūtārī omnia

27, 11-16. Nulla est enim nātiō, quam pertimēscāmus; nūllus rēx, qui bellum populō Rōmānō facere possit. Omnia sunt externa ūnius virtute terra marique pācāta; domesticum bellum manet, intus insidiae sunt, intus inclusum perīculum est, intus est hostis. Cum luxuria nōbīs, cum amentia, cum scelere cer- 5 tandum est.-II. v.

་

2

student, turbā atque seditionibus sine cūrā aluntur, quoniam egestas facile habētur sine damnō. Sed urbāna plēbēs, ea vērō praeceps erat de multis causīs. Primum omnium, qui ubique probro atque petulantia māxumē 5 praestabant, item alii per dēdecora patrimoniīs āmissīs, postrēmō omnes, quos flagitium aut facinus domō expulerat, iī Rōmam sīcut in sentīnam confluxerant. Deinde multi memorēs Sullanae victoriae, quod ex gregāriīs mīlitibus alios senātōrēs videbant, alios ita dīvitēs, ut rēgiō 10 victu atque cultu aetatem agerent, sibi quisque, si in armis foret, ex victōriā tālia spērābat. Praeterea iuventūs, quae in agrīs manuum mercede inopiam tolerāverat, privātis atque publicis largītiōnibus excīta urbānum

28, 3-7. Ūnum genus est eōrum, qui māgnō in aere aliēnō māiōrēs etiam possessiōnēs habent, quārum amōre adductī dissolvi nullo modo possunt. - II. vIII.

28, 3-7. Alterum genus est eōrum, qui quamquam premun5 tur aere aliēnō, dominātiōnem tamen exspectant, rerum potīrī volunt, honōrēs, quōs quiētā rē pūblicā dēspērant, perturbātā sē consequi posse arbitrantur. — II. Ix.

28, 7-11. Tertium genus est aetāte iam adfectum, sed tamen exercitatione rōbustum; quō ex genere iste est Manlius, cui 10 nunc Catilina succedit. Hi sunt homines ex eis coloniis, quās Sulla constituit; quas ego universās civium esse optimōrum et fortissimōrum virōrum sentiō, sed tamen ei sunt colōnī, quì sẽ in inspērātis ac repentīnīs pecuniīs sumptuōsius insolențiusque iactarunt. Hi dum aedificant tamquam beātī, dum praediis 15 lectis, familiis magnis, conviviis apparātīs delectantur, in tantum aes alienum inciderunt, ut, si salvi esse velint, Sulla sit eis ab inferis excitandus; quiī etiam nōn nūllōs agrestēs, hominēs tenues atque egentēs, in eandem illam spem rapīnārum veterum impulērunt. — II. IX.

20

28, 11–29, 4. Quartum genus est sānē varium et mixtum et turbulentum; qui iam pridem premuntur, qui numquam ēmer