52

2

Postquam Caesar dicundi finem fecit, ceteri verbo alius alii varie adsentiebantur; at M. Porcius Cato rogatus sententiam huiusce modi orationem. habuit:

'Longe mihi alia mens est, patres conscripti, cum res atque pericula nostra considero et cum 3 sententias nonnullorum ipse mecum reputo. illi mihi disseruisse videntur de poena eorum, qui patriae parentibus aris atque focis suis bellum paravere; res autem monet cavere ab illis magis quam, 4 quid in illos statuamus, consultare. nam cetera maleficia tum persequare, ubi facta sunt; hoc nisi provideris ne accidat, ubi evenit, frustra iudicia 5 implores: capta urbe nihil fit reliqui victis. sed, per deos immortalis, vos ego appello, qui semper domos villas signa tabulas vostras pluris quam rem publicam fecistis: si ista, cuiuscumque modi sunt, quae amplexamini, retinere, si voluptatibus vostris otium praebere voltis, expergiscimini aliquando et 6 capessite rem publicam. non agitur de vectigalibus neque de sociorum iniuriis: libertas et anima nostra 7 in dubio est. saepenumero, patres conscripti, multa verba in hoc ordine feci, saepe de luxuria atque avaritia nostrorum civium questus sum multosque 8 mortalis ea causa advorsos habeo: qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem, haud facile alterius lubidini male facta condonabam. 9 sed ea tametsi vos parvi pendebatis, tamen res publica firma erat: opulentia neglegentiam tolerabat. 10 nunc vero non id agitur, bonisne an malis mori

bus vivamus, neque quantum aut quam magnificum

imperium populi Romani sit, sed haec, cuiuscumque modi videntur, nostra an nobiscum una hostium futura sint.

Hic mihi quisquam mansuetudinem et miseri- 11 cordiam nominat. iam pridem equidem nos vera vocabula rerum amisimus: quia bona aliena largiri liberalitas, malarum rerum audacia fortitudo vocatur, eo res publica in extremo sita est. sint sane, 12 quoniam ita se mores habent, liberales ex sociorum. fortunis, sint misericordes in furibus aerari: ne illi sanguinem nostrum largiantur et, dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnis perditum eant. bene et 13 composite C. Caesar paulo ante in hoc ordine de vita et morte disseruit, credo falsa existumans ea, quae de inferis memorantur, divorso itinere malos a bonis loca taetra inculta foeda atque formidulosa habere. itaque censuit pecunias eorum publicandas, 14 ipsos per municipia in custodiis habendos, videlicet timens, ne, si Romae sint, aut a popularibus coniurationis aut a multitudine conducta per vim eripiantur: quasi vero mali atque scelesti tantummodo 15 in urbe et non per totam Italiam sint, aut non ibi plus possit audacia, ubi ad defendundum opes minores sunt. quare vanum equidem hoc consilium 16 est, si periculum ex illis metuit; si in tanto omnium. metu solus non timet, eo magis refert me mihi atque vobis timere. quare cum de P. Lentulo 17 ceterisque statuetis, pro certo habetote vos simul de exercitu Catilinae et de omnibus coniuratis decernere. quanto vos intentius ea agetis, tanto illis 18 animus infirmior erit: si paulum modo vos languere viderint, iam omnes feroces aderunt.

19

Nolite existumare maiores nostros armis rem 20 publicam ex parva magnam fecisse. si ita res esset, multo pulcherrumam eam nos haberemus; quippe sociorum atque civium, praeterea armorum atque 21 equorum maior copia nobis quam illis est. sed alia fuere, quae illos magnos fecere, quae nobis nulla sunt: domi industria, foris iustum imperium, animus in consulundo liber neque delicto neque lubidini 22 obnoxius. pro his nos habemus luxuriam atque avaritiam, publice egestatem, privatim opulentiam; laudamus divitias, sequimur inertiam; inter bonos et malos discrimen nullum, omnia virtutis praemia 23 ambitio possidet. neque mirum: ubi vos separatim sibi quisque consilium capitis, ubi domi voluptatibus, hic pecuniae aut gratiae servitis, eo fit, ut impetus fiat in vacuam rem publicam.

24 Sed ego haec omitto. coniuravere nobilissumi cives patriam incendere, Gallorum gentem infestissumam nomini Romano ad bellum arcessunt, dux 25 hostium cum exercitu supra caput est: vos cunctamini etiam nunc et dubitatis, quid intra moenia deprensis 26 hostibus faciatis? misereamini censeo deliquere homines adulescentuli per ambitionem atque etiam

27 armatos dimittatis: ne ista vobis mansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint, in miseriam con28 vortat. scilicet res ipsa aspera est, sed vos non timetis eam: immo vero maxume; sed inertia et mollitia animi alius alium exspectantes cunctamini, videlicet dis immortalibus confisi, qui hanc rem 29 publicam saepe in maxumis periculis servavere. non votis neque suppliciis muliebribus auxilia deorum

parantur: vigilando agundo bene consulundo prospere omnia cedunt; ubi socordiae te atque ignaviae tradideris, nequiquam deos implores: irati infestique sunt. apud maiores nostros A. Manlius Torquatus 30 bello Gallico filium suum, quod is contra imperium in hostem pugnaverat, necari iussit, atque ille 31 egregius adulescens immoderatae fortitudinis morte poenas dedit: vos de crudelissumis parricidis quid statuatis cunctamini? videlicet cetera vita eorum huic sceleri obstat. verum parcite dignitati Lentuli, 32 si ipse pudicitiae, si famae suae, si dis aut hominibus umquam ullis pepercit; ignoscite Cethegi adule- 33 scentiae, nisi iterum patriae bellum fecit. nam quid 34 ego de Statilio Gabinio Caepario loquar? quibus si quicquam umquam pensi fuisset, non ea consilia de re publica habuissent. postremo, patres conscripti, 35 si mehercule peccato locus esset, facile paterer vos ipsa re corrigi, quoniam verba contemnitis; sed undique circumventi sumus. Catilina cum exercitu faucibus urget; alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes; neque parari neque consuli quicquam potest occulte: quo magis properan

dum est.

Quare ego ita censeo: cum nefario consilio 36 sceleratorum civium res publica in maxuma pericula venerit eique indicio T. Volturci et legatorum Allobrogum convicti confessique sint caedem incendia aliaque se foeda atque crudelia facinora in civis patriamque paravisse, de confessis sicuti de manifestis rerum capitalium more maiorum supplicium sumundum.'

53

Postquam Cato adsedit, consulares omnes itemque senatus magna pars sententiam eius laudant, virtutem animi ad caelum ferunt; alii alios increpantes timidos vocant, Cato clarus atque magnus habetur: senati decretum fit, sicuti ille

censuerat.

2 Sed mihi multa legenti, multa audienti, quae populus Romanus domi militiaeque mari atque terra praeclara facinora fecit, forte lubuit attendere, quae

3 res maxume

tanta negotia sustinuisset. sciebam saepenumero parva manu cum magnis legionibus hostium contendisse; cognoveram parvis copiis bella gesta cum opulentis regibus, ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse, facundia Graecos, 4 gloria belli Gallos ante Romanos fuisse. ac mihi multa agitanti constabat paucorum civium egregiam virtutem cuncta patravisse eoque factum, uti divitias 5 paupertas, multitudinem paucitas superaret. sed postquam luxu atque desidia civitas corrupta est, rursus res publica magnitudine sua imperatorum atque magistratuum vitia sustentabat, ac sicuti effeta parente multis tempestatibus haud sane quisquam 6 Romae virtute magnus fuit. sed memoria mea ingenti virtute divorsis moribus fuere viri duo, M. Cato et C. Caesar. quos quoniam res obtulerat, silentio praeterire non fuit consilium, quin utriusque naturam et mores, quantum ingenio possem, ape54 rirem. igitur eis genus actas eloquentia prope aequalia fuere, magnitudo animi par, item gloria, 2 sed alia alii. Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato; ille