mansuetudine et misericordia clarus factus, huic severitas dignitatem addiderat. Caesar dando sub- 3 levando ignoscundo, Cato nihil largiundo gloriam adeptus est. in altero miseris perfugium erat, in altero malis pernicies; illius facilitas, huius constantia laudabatur. postremo Caesar in animum 4 induxerat laborare vigilare, negotiis amicorum intentus sua neglegere, nihil denegare, quod dono dignum esset; sibi magnum imperium exercitum bellum novum exoptabat, ubi virtus enitescere posset. at Catoni studium modestiae decoris, sed 5 maxume severitatis erat; non divitiis cum divite 6 neque factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat; esse quam videri bonus malebat: ita, quo minus petebat gloriam, eo magis illum sequebatur.

Postquam, ut dixi, senatus in Catonis senten- 55 tiam discessit, consul optumum factu ratus noctem, quae instabat, antecapere, ne quid eo spatio novaretur, triumviros, quae supplicium postulabat, parare iubet; ipse praesidiis dispositis Lentulum in car- 2 cerem deducit; idem fit ceteris per praetores. est s in carcere locus, quod Tullianum appellatur, ubi paululum adscenderis ad laevam, circiter duodecim pedes humi depressus. eum muniunt undique parietes atque insuper camera lapideis fornicibus 4 iuncta, sed incultu tenebris odore foeda atque terribilis eius facies est. in eum locum postquam 5 demissus est Lentulus, vindices rerum capitalium, quibus praeceptum erat, laqueo gulam fregere. ita 6

56

ille patricius ex gente clarissuma Corneliorum, qui consulare imperium Romae habuerat, dignum moribus factisque suis exitum vitae invenit. de Cethego Statilio Gabinio Caepario eodem modo supplicium sumptum est.

Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia, quam et ipse adduxerat et Manlius habuerat, duas legiones instituit, cohortis pro numero mili2 tum complet; deinde, ut quisque voluntarius aut ex sociis in castra venerat, aequaliter distribuerat, ac brevi spatio legiones numero hominum expleverat, cum initio non amplius duobus milibus habuisset. 3 sed ex omni copia circiter pars quarta erat militaribus armis instructa; ceteri, ut quemque casus armaverat, sparos aut lanceas, alii praeacutas sudis 4 portabant. sed postquam Antonius cum exercitu adventabat, Catilina per montis iter facere, modo ad urbem, modo in Galliam vorsus castra movere, hostibus occasionem pugnandi non dare: sperabat propediem magnas copias sese habiturum, si Romae 5 socii incepta patravissent. interea servitia repudiabat, cuius initio ad eum magnae copiae concurrebant, opibus coniurationis fretus, simul alienum suis rationibus existumans videri causam civium cum 57 servis fugitivis communicavisse. sed postquam in castra nuntius pervenit Romae coniurationem patefactam, de Lentulo et Cethego ceterisque, quos supra memoravi, supplicium sumptum, plerique, quos ad bellum spes rapinarum aut novarum rerum studium inlexerat, dilabuntur; reliquos Catilina per montis asperos magnis itineribus in agrum Pistori

ensem abducit eo consilio, uti per tramites occulte perfugeret in Galliam Transalpinam. at Q. Metellus 2 Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat, ex difficultate rerum eadem illa existumans, quae supra diximus, Catilinam agitare. igitur ubi 3 iter eius ex perfugis cognovit, castra propere movit ac sub ipsis radicibus montium consedit, qua illi descensus erat in Galliam properanti. neque tamen 4 Antonius procul aberat, utpote qui magno exercitu locis aequioribus expeditus impeditos in fuga sequeretur. sed Catilina postquam videt montibus atque 5 copiis hostium sese clausum, in urbe res advorsas, neque fugae neque praesidi ullam spem, optumum factu ratus in tali re fortunam belli temptare statuit cum Antonio quam primum confligere. itaque con-6 tione advocata huiusce modi orationem habuit: 62 v. Ch. 'Compertum ego habeo, milites, verba virtutem 58 non addere, neque ex ignavo strenuum neque fortem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri. quanta cuiusque animo audacia natura aut moribus 2 inest, tanta in bello patere solet; quem neque gloria neque pericula excitant, nequiquam hortere: timor animi auribus officit. sed ego vos, quo pauca 3 monerem, advocavi, simul uti causam mei consili aperirem.

Scitis equidem, milites, socordia atque ignavia 4 Lentuli quantam ipsi nobisque cladem attulerit quoque modo, dum ex urbe praesidia opperior, in Galliam proficisci nequiverim. nunc vero quo loco 5. res nostrae sint, iuxta mecum omnes intellegitis. exercitus hostium duo, unus ab urbe, alter a Gallia 6

obstant; diutius in his locis esse, si maxume animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas pro7 hibet; quocumque ire placet, ferro iter aperiundum 8 est. quapropter vos moneo, uti forti atque parato animo sitis et, cum proelium inibitis, memineritis vos divitias decus gloriam, praeterea libertatem 9 atque patriam in dextris vostris portare. si vincimus, omnia nobis tuta erunt, commeatus abunde, municipia atque coloniae patebunt; si metu cesserimus, 10 eadem illa advorsa fient; neque locus neque amicus 11 quisquam teget, quem arma non texerint. praeterea, milites, non eadem nobis et illis necessitudo impendet: nos pro patria, pro libertate, pro vita certamus; illis supervacaneum est pro potentia paucorum 12 pugnare. quo audacius aggredimini, memores pristinae 13 virtutis. licuit vobis cum summa turpitudine in exilio aetatem agere; potuistis nonnulli Romae 14 amissis bonis alienas opes exspectare: quia illa foeda atque intoleranda viris videbantur, haec sequi de15 crevistis. si haec relinquere voltis, audacia opus 16 est: nemo nisi victor pace bellum mutavit. nam in fuga salutem sperare, cum arma, quibus corpus tegitur, ab hostibus avorteris, ea vero dementia est. 17 semper in proelio eis maxumum est periculum, qui maxume timent: audacia pro muro habetur.

18

Cum vos considero, milites, et cum facta vostra 19 aestumo, magna me spes victoriae tenet. animus aetas virtus vostra me hortantur, praeterea neces20 situdo, quae etiam timidos fortis facit. nam multi

tudo hostium ne circumvenire queat, prohibent 21 angustiae loci. quod si virtuti vostrae fortuna in

viderit, cavete inulti animam amittatis neu capti potius sicuti pecora trucidemini, quam virorum more pugnantes cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis.'

Haec ubi dixit, paululum commoratus signa 59 canere iubet atque instructos ordines in locum aequum deducit. dein remotis omnium equis, quo militibus exaequato periculo animus amplior esset, ipse pedes exercitum pro loco atque copiis instruit. nam uti planities erat inter sinistros montis et ab 2 dextera rupem asperam, octo cohortis in fronte constituit, reliquarum signa in subsidio artius collocat. ab eis centuriones omnis, lectos et evocatos, 3 praeterea ex gregariis militibus optumum quemque armatum in primam aciem subducit. C. Manlium in dextra, Faesulanum quendam in sinistra parte curare iubet; ipse cum libertis et calonibus propter aquilam adsistit, quam bello Cimbrico C. Marius in exercitu habuisse dicebatur.

At ex altera parte C. Antonius pedibus aeger, 4 quod proelio adesse nequibat, M. Petreio legato exercitum permittit. ille cohortis veteranas, quas 5 tumultus causa conscripserat, in fronte, post eas ceterum exercitum in subsidiis locat; ipse equo circumiens unumquemque nominans appellat hortatur rogat, ut meminerint se contra latrones inermos pro patria, pro liberis, pro aris atque focis suis certare. homo militaris, quod amplius annos 6 triginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum magna gloria in exercitu fuerat, ple

Sallust.