Immagini della pagina
PDF
ePub

id mihi gratum. Pl. Epid. 131 empta ancillast, quod tute ad me litteras missiculabas. Caes. B. C. 2, 25, 7 omnes Uticam relinquunt et, quo imperatum est, transeunt: quae res omnium rerum copia complevit exercitum. Justin. 1, 7, 2 civitates, quae Medorum tributariae fuerant, a Cyro defecerunt: quae res multorum bellorum causa et origo fuit. Ter. Eun. 400 labore alieno magno partam gloriam verbis saepe in se transmovet, qui habet salem: quod in test (sc. salem habere). C. Parad. 52 sapientes soli, quod est proprium divitiarum, contenti sunt rebus suis. Fam. 13, 75, 2 summa est, in quo mihi gratissimum facere possis, si curaris usw. Nep. 5, 3, 1 (Cimo) testarum suffragiis, quod (sc. testarum suffr. multari) illi dorqanıσμòv vocant, exsilio multatus est. 9, 3, 3. Liv. 23, 3, 5. Für id quod vgl. § 193.

2. Bezieht sich ein Pronomen auf zwei oder mehr Substantiva und bezeichnen diese lauter Personen, so wird das Pronomen an alle zusammen angeschlossen (vgl. § 13); der Numerus ist dann der Plural, das Geschlecht bei gleichem Geschlechte der Substantiva dasselbe, bei verschiedenem das Maskulinum. Pl. Truc. 401 mater ancillas iubet.. quaerere puerum aut puellam, qui supponantur mihi. Varr. R. R. 1, 1, 5 (invocabo) primum, qui omnes fructus agri culturae continent, Iovem et Tellurem: itaque quod ii parentes magni dicuntur, Iuppiter pater appellatur, Tellus terra mater; secundo Solem et Lunam, quorum tempora observantur. .; tertio Cererem et Liberum, quod horum fructus maxime necessarii ad victum. C. Verr. 5, 129 grandes natu matres et item parvuli liberi, quorum utrumque (= utrorumque) aetas misericordiam nostram requirit. Off. 1, 1 summa et doctoris auctoritas est et urbis, quorum alter te scientia augere potest, altera exemplis (personifizierte Begriffe). Leg. 2, 28 Mens, Pietas, Virtus, Fides, quarum omnium Romae dedicata publice templa sunt. Sest. 111 extr. Caes. B. G. 6, 37, 8 sibi.. Cottae et Titurii calamitatem, qui in eodem occiderint castello, ante oculos ponunt. 6, 19, 1 viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas ex suis bonis. . cum dotibus communicant.. Uter eorum vita superavit, ad eum pars utriusque cum fructibus superiorum temporum pervenit. Tac. H. 4, 65 arbitrum habebimus. Civilem et Veledam, apud quos pacta sancientur.

3. Werden aber durch die Beziehungswörter Sachen oder Sachen gemischt mit Personen bezeichnet, so sind zwei Fälle möglich.

a) Das Pronomen wird auf alle Substantive zugleich bezogen; dann steht es im Neutrum des Plurals1), nur bei gleichem Geschlecht der Substantiva kann auch dasselbe Geschlecht eintreten. Diese Art der Beziehung ist regelmäßig beim Demonstrativ, aber auch beim Relativ nicht selten. C. Off. 1, 86 bonus et fortis civis.. ita iustitiae honestatique adhaerescet, ut, dum ea conservet, quamvis graviter offendat. N. D. 2, 79 şi inest in

1) Stamm, N. J. 1888, S. 768.

hominum genere mens, fides, virtus, concordia, unde haec in terram nisi ab superis defluere potuerunt? Cumque sint in nobis consilium, ratio, prudentia, necesse est deos haec ipsa habere maiora. Tusc. 1, 56 vitis arboris; haec enim etiam dicimus vivere. 3, 7 reliquae perturbationes animi, formidines, libidines, iracundiae. Haec enim fere sunt eiusmodi, quae Graeci άon appellant. Caes. B. G. 5, 12, 6. Fam. 7, 20, 2 habere tuam domum tuosque agros eaque . . remoto loco. Liv. 9, 29, 6 viam munivit et aquam in urbem induxit eaque unus perfecit. Sall. J. 31, 10 incedunt per ora vostra magnifici, sacerdotia et consulatus, pars triumphos suos ostentantes; perinde quasi ea honori, non praedae habeant. Relativa: C. de or. 2, 182 conciliantur animi dignitate hominis, rebus gestis, existimatione vitae, quae facilius ornari possunt, si modo sunt, quam fingi, si nulla sunt. N. D. 3, 61 fortunam nemo ab inconstantia et temeritate seiunget, quae digna certe non sunt deo. Cat. M. 44 delectabatur funali et tibicine, quae sibi nullo exemplo privatus sumpserat. Sall. C. 36, 4 otium atque divitiae, quae prima mortales putant. 31, 1 ex summa laetitia atque lascivia, quae diuturna quies pepererat, repente omnis tristitia invasit. Liv. 8, 35, 4 vicit disciplina militaris, vicit imperii maiestas, quae in discrimine fuerunt an ulla post hanc diem essent. 23, 43, 11. 22, 33, 5 legatus (postulabat) naves captivosque, quae navali proelio capta essent..., restitui. 32, 29, 5. Lact. inst. 4, 15, 16 illi quinque panes et duos pisces se habere dixerunt; adferri ca iussit. (Dafür auch Umschreibungen mit res: Varr. R. R. 3, 3, 5 glires, cochlias, gallinas; earum rerum cultura usw. Caes. B. C. 2, 31, 7 aut pudore aut metu tenentur, quibus rebus nox maxime adversaria est).

b) Der formelle Anschluß nur an eins der Substantiva, auf die sich das Pronomen bezieht, ist nur bei dem Relativ möglich (bei dem Demonstrativ würde die Beziehung undeutlich werden) und hier auch das gewöhnliche. C. N. D. 2, 37 eae fruges atque fructus, quos terra gignit. Pis. 46 mihi numquam venerat in mentem furorem et insaniam optare vobis, in quam incidistis. Tusc. 3, 3 nihil praestantius honoribus, imperiis, populari gloria, ad quam fertur optimus quisque. Caes. B. G. 1, 28, 3 (Caesar Helvetios) oppida vicosque, quos incenderant, restituere iussit. 4, 24, 4 eadem alacritate et studio, quo. So regelmäßig bei Caesar (nur 1, 40, 5 quos tamen aliquid usus ac disciplina, quae a nobis accepissent, sublevarent in a; aber in ẞ quam.. accepissent). 1) Liv. 37, 56, 6 oppida, vici, castella, agri, qui ad Pisidiam vergunt. Flor. 3, 3, 5 invicta illa rabies et impetus, quem pro virtute barbari habent. Selten ist der Anschluß an das entferntere Substantiv, wenn dieses das wichtigere ist (vergl. § 14, 3). CJL. I, 41 p. 82 si quae lex plebiscitumve est, quae usw. C. Fam. 5, 21, 5 tibi persuade praeter culpam ac peccatum, qua semper caruisti et carebis, homini accidere nihil posse, quod sit horribile aut pertimescendum. N. D. 2, 156 quid de vitibus olivetisque dicam?

1) Meusel, Jahresber. 1894, S. 267.

Menge 1889, S. 29.

Stegmann, N. J. 1885, S. 229 Fußnote.

[ocr errors]

quarum uberrimi laetissimique fructus nihil omnino ad bestias pertinent. Leg. 2, 29 feriarum festorumque dierum. . quas. Font. 12 (provincia Gallia) constat ex eis generibus hominum et civitatum, qui .. bella cum populo R. acerba ac diuturna gesserunt. Zweifelhaft Caes. B. G. 7, 2, 3 vicis aedificiisque, quos (so a; in quo) adire potuerant, incensis. Cels. 2, 12, 1 (p. 56, 31).1)

§ 17. Besondere Abweichungen und Eigentümlichkeiten der Kongruenz.

1. Eine auffallende Eigentümlichkeit besteht darin, daß in der Konstruktion des Acc. c. Inf. sich in der älteren Sprache gelegentlich die neutrale Futurform auf -urum (meist unter Weglassung von esse) ohne Rücksicht auf Genus und Numerus des Subjektes, also wie eine indeklinable Form, gebraucht findet. Gell. 1, 7 führt an: C. Gracchus: credo ego inimicos meos hoc dicturum. Quadrigar.: dum ii conciderentur, hostium copias ibi occupatas futurum u. speremus deos bonis bene facturum. Valer. Ant.: haruspices dixerunt omnia ex sententia processurum esse. Plaut. (Cas. 692): altero (sc. gladio) te occisurum ait (Casina), altero vilicum hodie (aber ed. Ambr. occisuram). Laber.: non putavi hoc eam facturum. Ferner: Pl. Cas. 671 deieravit (se) occisurum (occisuram Ambros.) cum hac nocte, quicum cubaret. Pl. Truc. 400 (v. e. Mädchen) bona sua me habiturum omnia. Varr. R. R. 1, 68 pensilia . ad abiciendum descensurum se minitantur. Prisc. 9,

[ocr errors]

p. 475 sq. Cato: illi polliciti sese facturum omnia. Lucil.: nupturum te nupta negas. Sulla: ad summam perniciem rem publicam perventurum esse. Außerdem führt Gellius noch an C. Verr. 5, 167 hanc sibi rem praesidio sperant futurum; aber dieses würde die einzige Stelle in klassischer Sprache sein, und man liest jetzt hier mit den meisten codd. futuram (Fam. 14, 1, 5 gibt C. F. W. Müller vendituram ohne Variante). Zweifelhaft ist auch Sall. J. 100, 4 diffidentia futurum, quae imperavisset.2)

Anmerk. 1. Vulgäre Ausdrucksweise zeigt Pomp. bei C. Att. 8, 12 B, 2 ut cohortes. . ad me missum facias; missum facere ist hier zu einem Begriff verschmolzen. So im Spätlatein Grom. p. 351 colores et genera notum faciam. Ganz anders liegt die Sache natürlich bei dem Inf. Fut. Pass. auf -um iri, vergl. § 128 A. 2.

2. Der Imperativ age (agedum) steht zur Einleitung eines Befehls oder einer Aufforderung nicht nur vor der 2. Sing., sondern auch vor anderen Verbalformen ohne Rücksicht auf deren Numerus oder Person; die Verbalform ist eben zur reinen Interjektion erstarrt. So Pl. Cas. 488 age modo fabricamini. Mil. 928 age igitur intro abite. Rud. 808. Stich. 221. Asin. 834 age ergo hoc agitemus convivium. Poen. 491. 717. 1422. Ter. Ad. 877 age age nunc

1) Schmalz, N. J. 1897, S. 209.

2) S. Kunze II, S. 7ff.

Neue III, S. 172ff.

iam experiamur. Phorm. 1027 age nunc, Phormionem qui volet lacessito. C. Sull. 72 agedum conferte. Font, 43. Fin. 5, 8 age age exponamus. Liv. 2, 29, 11 agedum creemus. 38, 47, 11 mittite agedum legatos. Ebenso Pl. Pers. 833 agite sultis hanc ludificemus. Aber daneben auch agite mit dem Imperativ des Plurals: Pl. Curc. 88 agite bibite. Liv. 4, 33, 5 agite.. vertite; aber bei Cicero nur age. 1) Vereinzelt so auch cave: Pl. Poen. 117 cave dirumpatis. Men. 994 cave quisquam .. fecerit. Im Griechischen ist dieser aus der Umgangssprache geschöpfte Gebrauch bei εἰπέ, ἄγε, φέρε ἰδέ häufger, als: Dem. 8, 74 εἰπέ μοι, βουλεύεσθε. Hom. γ, 475 παῖδες ἐμοί, ἄγε Τηλεμάχῳ καλλίτριχας ἵππους ζεύξατε.)

3. Bei einer an mehrere Personen gerichteten Frage oder Anrede wird zuweilen das Prädikat in der Pluralform mit dem nur eine der angeredeten Personen bezeichnenden Vokative verbunden, um dadurch die Hauptperson vor ihren Genossen hervorzuheben. Pl. Aul. 437 etiam rogitas, sceleste homo? quine angulos omnis mearum aedium et conclavium mihi pervium facitis? Poen. 1008 tu, qui zonam non habes, quid in hanc venistis urbem aut quid quaeritis? C. Br. 11 vos vero, inquam, Attice, praesentem me cura levatis, vergl. Ellendt. de or. 1, 160 tum Scaevola: Quid est, Cotta? inquit, quid tacetis? 2, 295 sed quid hoc loco vos inter vos, Catule? Verg. A. 9, 525 vos, o Calliope, precor, adspirate canenti. So auch 1, 140 tenet ille immania saxa, vestras, Eure, domos. Häufiger im Griech., wie μ, 82 νῆα ἰθύνετε, φαίδιμ' Οδυσσεῦ. Verwandter Übergang vom Singular zum Plural: Pl. Amph. 731 cur igitur praedicas te heri me vidisse, qui hac noctu in portum advecti sumus?

4. Eine seltsame, in volkstümlicher Gesprächsweise vorkommende Ausdrucksweise ist die Verbindung des indefiniten Pronomens quis oder aliquis mit der zweiten Person des Imperativs im Plurale, daher ziemlich oft bei den Komikern. Pl. Epid. 399 heus foras exite huc aliquis. Men. 674 heus, ecquis hic est ianitor? aperite atque Erotium aliquis evocate ante ostium. Pseud. 1284 aperite, aperite heus, Simoni adesse me quis nuntiate. Merc. 131.910. Stich. 67. Ter. Ad. 634 aperite aliquis actutum ostium (du oder wer sonst da ist, öffnet). Ebenso Acc. 425 Oeneum aliquis cette in conspectum. Verwandt ist die Verbindung mit der II. Sing.: Verg. A. 4, 625 exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor. So auch im Griechischen, z. B. Ar. Av. 1186 zooɩ dεûço лãs vлηQέτηs.) Vergl. auch Hor. Od. 3, 27, 51 o deorum si quis haec audis.

5. Die der Volkssprache angehörende Verbindung der Singulare absente und praesente mit einem pluralischen Subjekt in der Konstruktion des Abl. Abs. erklärt sich aus dem Verfahren des

1) Schmalz, Antib. s. v.

Thesaur. I, S. 1404 ff.

2) Kühner-Gerth II, 1, S. 84.

3) S. Kühner-Gerth a. a. O., S. 85.

amtlichen Protokollstils, dem vorangestellten Verbum die Namen folgen zu lassen (vgl. Caes. B. C. 1, 2,7 intercedit M. Antonius, Q. Cassius trib. plebis. Cael. b. Cic. Fam. 8, 8, 6).1) Bei Plaut. findet sich kein sicheres Beispiel (Amph. 400 ist die Lesart fraglich). Ter. Eun. 649 absente nobis. Afran. 6. Acc. 428 praesente his. Pomp. Bon. 47 praesente amicis, vergl. 168. Nov. 57. ad Herenn. 4, 16 praesente multis. Ähnlich CJL. V 895 (aus Augustus' Zeit) astante civibus u. a.

=

=

6. Wenn der Begriff der Persönlichkeit überhaupt ausgedrückt werden soll, so kann in Beziehung auf weibliche Personennamen die Maskulinform als allgemeiner Ausdruck gebraucht werden. Verg. G. 4, 201 ipsae (sc. apes) regem parvosque Quirites (= cives) sufficiunt. 4, 68 saepe duobus regibus (sc. apium) incessit magno discordia motu. 106 tu regibus (sc. apium) eripe. 212 rege (sc. apium) incolumi mens omnibus una est. Plin. N. H. 6, 178 felis aurea pro deo colebatur. Daher werden auch männliche Personennamen gebraucht, um männliche und weibliche Wesen zugleich zu bezeichnen, z. B. nati filius et filia C. N. D. 2, 62. Ov. M. 6, 338; fratres fratres et sorores; pueri = puer und puella; dii: deus und dea; patres (oder parentes) pater et mater Ov. M. 4, 61, wie лατéρεs Long. 4 p. 138 Schaef.; soceri socer et socrus Verg. A. 2, 457 soceros sc. Priamum et Hecubam, wie лEveρоí Eur. H. f. 14. Hipp. 636; Ov. M. 3, 132 soceri tibi Marsque Venusque contigerant. Caes. B. C. 3, 107, 2 regum regis et reginae (vergl. Meusel). B. Alex. 33, 3. Liv. 44, 19, 6 legati ab Ptolemaco et Cleopatra regibus vocati sunt. 45, 13, 7. Val. Max. 2, 4, 5f. filii (sc. duo filii et filia) periculo liberati erant. Tac. A. 11, 38 cum adspiceret filios (sc. Britannicum et Octaviam) maerentes (vgl. Nipp.Andr.). 12, 4 fratrum (sc. Silani et Iuniae Calvinae) amorem. 12, 2 privigni. 5, 1 pronepotes. Dig. L. 35 de pact. II, 14 tres fratres, Titius et Mevius et Seia, communem hereditatem inter se diviserunt.

=

=

§ 18. Fortsetzung.

Andere Freiheiten zeigen sich namentlich in der Beziehung der Pronomina, besonders in der älteren Sprache und dem kunstlosen Stile Varros. 2)

1. Wie im Griechischen 3), wird auch im Lateinischen das Neutrum eines demonstrativen Pronomens in Beziehung auf ein männliches oder weibliches Substantiv gesetzt, indem dessen Begriff ganz allgemein als bloßes Ding oder Wesen aufgefasst wird, und zwar nicht bloß in der Umgangssprache, sondern auch in der guten Schriftsprache, so besonders utrumque, alterum,

1) Frese 1900, S. 31.

Jordan 1882, S. 13.

2) Manche der hier aufgeführten Punkte hätten auch unter der Constructio ad sententiam § 9 abgehandelt werden können.

3) S. Kühner-Gerth II, § 361.

« IndietroContinua »